پیشنهاداتی برجامی به نمایندگان مجلس
شنبه ۱۸ مهر ۱۳۹۴ ساعت ۱۶:۲۱
کد مطلب: 449252
* پیشنهادات پیرامون تصویب برجام در مجلس
در خصوص کیفیت پذیرش سند برجام در مجلس شورای اسلامی میتوان سه رویکرد ذیل را پیشنهاد نمود؛
۲-۱- پذیرش مشروط
درخصوص پذیرش مشروط برجام دو دیدگاه میتوان مطرح نمود؛
الف- پذیرش برجام مشروط به اصلاح جزئیات: بر اساس این دیدگاه مجلس میتواند وارد تحلیل کلیه مفاد ۱۷۰ صفحهای متن برجام و پیوستهای آن بشود و با هر بندی که مشکل ایجاد می کند، اعم از ایجاد زمینه برای تداوم تحریمها، ایجاد محدودیت جدی در سایر حوزههای غیرهستهای، مواردی که شبهه تباین آنها با خطوط قرمز تبیین شده از سوی مقام معظم رهبری و مجلس شورای اسلامی دارد؛ مخالفت نماید.
بنظر میرسد که تمسک به این دیدگاه در این مقطع زمانی که مذاکرات به اتمام رسیده و مفاد موجود در آن به موافقت دولتهای هفت کشور درگیر مذاکرات و نیز اتحادیه اروپا رسیده است بصلاح نمیباشد. ضمن آنکه بر اساس این اصل مبنایی مذاکرات دو سال اخیر که یا «در مورد همه چیز به توافق میرسیم یا در مورد هیچ چیزی توافق نشده است» میتوان نتیجه گرفت که متن برجام ماهیتی یکپارچه دارد که با نقض هر جزء آن سایر اجزاء دیگر فرو میریزد و این به معنای لغو یک طرفه برجام از سوی ایران تلقی میگردد. لذا پیشنهاد میشود که مجلس تمرکز خود را معطوف به رویکرد ورود به جزئیات ننماید.
ب- پذیرش برجام مشروط به تبیین کلیات: بر اساس این دیدگاه مجلس وارد جزئیات برجام نمیشود و اجرای برجام و پذیرش تعهدات مندرج در آن را منوط به موضوعاتی همچون موارد ذیل مینماید؛
لغو و رفع کلیه تحریمهای شورای امنیت، ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا و نیز پذیرش محدودیتها صرفاً در حوزه هستهای
پذیرش محدودیتها صرفاً در حوزه هستهای و نه موضوعات غیرهستهای؛ چرا که مذاکرات دو سال اخیر که منجر به حصول برجام شد منحصر به مسائل چالشی برنامه هستهای ایران بود و نه مباحث غیرهستهای و لذا وضع قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت که سند برجام نیز پیوست آن میباشد و وارد محدودیت در سایر حوزههای غیرهستهای شده است؛ نمیبایست از منظر مجلس مورد قبول واقع شود.
پذیرش و اجرای تعهدات موجود در برجام از طرف دولت ایران تا زمان اجرای کامل تعهدات طرف مقابل بر اساس برجام. بدین ترتیب مجلس میتواند دولت را موظف نماید در صورتی که طرف مقابل با تمسک به هر بهانه هستهای و حتی سایر موضوعات غیرهستهای(ولو به صورت موقت) اقدام به وضع و اجرای تحریمهای پیشین خود بنماید دولت ایران موظف به لغو تداوم در ایفای تعهدات خود بر اساس سند برجام و عدم پایبندی به کلیه محدوذدیتهای درنظر گرفته شده دربرجام میباشد.
بنظر میرسد که این دیدگاه با توجه به منطق ایجاد برجام، ساز و کار حاکم بر آن و شرایط داخلی و بینالمللی بهتر باشد و از طرفی بمنزله ترسیم خطوط قرمز برای نحوه اجرایی شدن برجام از طرف ایران میباشد.
۲-۲- پذیرش با تفسیر
درخصوص پذیرش با تفسیر برجام نیز دو دیدگاه میتوان مطرح نمود؛
الف- پذیرش برجام با تفسیر جزئیات:
بر مبنای این دیدگاه مجلس میتواند وارد تفسیر بند بند سند برجام و کلیه پیوستهای آن بشود و بر این اساس کلیه مفاد و تعهدات طرفین برجام که از منظر مجلس به صورت مبهم تدوین گردیده احصاء و در قالب یک گزاره برگ(Fact Sheet) مصوب مجلس به برجام پیوست شود.
البته این دیدگاه با توجه به اینکه میتواند به دستاویزی برای طرف غربی تبدیل شود تا از طریق آن ایران را به نقض یک طرفه برجام متهم نماید و نیز با عنایت به شرایط داخلی توصیه نمیشود.
ب- پذیرش برجام با تفسیر کلیات:
بر اساس این دیدگاه مجلس ورودی به جزئیات برجام و مفاد برجام ندارد و میتواند با استناد به خطوط قرمز تبیین شده از سوی مقام معظم رهبری و نیز مصوبه قبلی مجلس درخصوص حفظ دستاوردهای هستهای مجدداً تفسیر و انتظار کلی خود را از سند برجام اعلام نماید. بدین ترتیب مجلس میبایست مبتنی بر اهداف مذاکرات و خطوط قرمز مذکور تفسیر خود را از این سند در قالب یک گزاره برگ کلی به تصویب برساند.
بنظر میرسد که تمرکز بر این دیدگاه با عنایت به فضای کلی حاکم بر مذاکرات و اسناد بالادستیای که دولت میبایست بر اساس آن اقدام به مذاکره و حصول توافق با طرف غربی مینمود از قدرت اقناعی و مصلحتی بیشتری برخوردار باشد.
۲-۳- پذیرش بعد از اتمام رضایت بخش پرونده مطالعات ادعایی آژانس:
درباره فرا رسیدن روز اجرا[۱]، آژانس دو نقش اساسی دارد که در متن برجام، یکی از این دو نقش صراحتا شرط لازم رسیدن روز اجرا خوانده شده، اما درباره اینکه نقش دوم آژانس نیز شرط لازم است یا خیر، ابهامات جدی وجود دارد. نقش اول آژانس آن است که یک گزارش کمی مربوط به اتمام تعهدات ۱۱ بندی ایران مندرج در بند C ضمیمه ۵، منتشر کند که جزئیات آن در ضمیمه یک آمده و شامل کاهش تعداد سانتریفیوژها، تخریب طراحی کنونی رآکتور اراک، کاهش میزان ذخایر اورانیوم غنی شده، اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی و کد اصلاحی ۳.۱ و موارد دیگر است. شرط صریح فرا رسیدن روز اجرا و برداشته شدن تحریم ها، مثبت بودن این گزارش است. یعنی اگر آژانس انجام این اقدامات را تائید نکند، متن صراحت دارد که روز اجرا فرا نخواهد رسید. اما نقش دیگر آژانس، انتشار یک گزارش کیفی است تا ۲۴ آذرماه درباره مسائل گذشته و حال که شامل PMD و مسئله پارچین نیز می شود (ماده ۹ از بند B ضمیمه ۵). اما متن برجام درباره این نکته مهم سکوت کرده است که آیا در صورتی که آژانس در گزارش ۲۴ آذر خود ادعایی جدید مطرح کند، یا مسئله را خاتمه یافته اعلام نکند، یا مدعی شود که ایران توافق محرمانه موسوم به نقشه راه را به صورت کامل(Complete) انجام نداده، چنین گزارشی مانع فرا رسیدن روز اجرا خواهد شد یا خیر. پایگاه فارین پالیسی در این رابطه می نویسد: «هر چند ایران موافقت کرده است که نقشه راه توافق شده با آژانس را اجرا کند، اما برجام صریحا برداشته شدن تحریم ها را منوط به حل و فصل مسئله PMD نکرده تا ایران انگیزه لازم را برای انجام تعهدات خود داشته باشد.»
اما نکته ظریف که درباره زمانبندی این گزارش‌ها وجود دارد این است که بر اساس نقشه راهی که میان ایران و آژانس توافق شده، آژانس گزارش کیفی خود درباره مسائل گذشته و حال را باید تا ۲۴ آذرماه ارائه کند، اما برای انجام تعهدات ۱۱ بندی از سوی ایران که موضوع گزارش کمی آژانس است، زمان خاصی تعیین نشده و ایران میتواند بعد از روز پذیرش، از هر زمان که بخواهد، انجام تعهداتش را شروع کند. بر همین اساس، برخی معتقدند که به این ترتیب عملا دو راه پیش روی ایران قرار دارد: راه اول آن است که تهران تا زمان انتشار گزارش کیفی ۲۴ آذر برای انجام تعهدات ۱۱ بندی صبر کند و در صورت مثبت بودن آن و یا حداقل ابهام زدایی از نقش آن در برداشته شدن تحریم ها، دست به اقدامات کمی روی زمین بزند تا گزارش بعدی آژانس که کمی هم هست و عامل انسانی نقش قضاوتی در آن ندارد، منتشر شود و روز اجرا فرا برسد. اما راه دوم، عجولانه دست به کار شدن و انجام تمام و کمال تعهدات ۱۱ بندی و سپس امیدواری و آرزومندی توام با اضطراب و نگرانی درباره مثبت یا منفی بودن گزارش کیفی آمانو و تاثیر احتمالی آن بر فرا رسیدن روز اجراست. بر این اساس میتوان نتیجه گرفت که اگر تهران در فاصله ۲۶ مهر تا ۲۴ آذر، تعهدات ۱۱ بندی خود را انجام دهد و حتی آژانس انجام آنها را در گزارش کمی خود کاملا تائید نماید، در صورتی که در گزارش کیفی ۲۴ آذر و در ادامه خطی که تاکنون دنبال شده فی‌المثل اعلام کند «آژانس نتوانست به دلایلی چون ساخت و ساز درباره پارچین راستی آزمایی کند»، این احتمال به هیچ وجه دور از ذهن نیست که طرف غربی مدعی شود خاتمه بحث PMD شرط لازم فرارسیدن «روز اجرا» بوده و با وجود عمل ایران به تعهداتش، آمریکایی ها و اروپایی ها بر سر اجرای تمام و کمال تعهداتشان بازی در بیاورند. این اظهارات آقای بعیدی نژاد رئیس تیم کارشناسی مذاکره‌کنندگان هستهای بسیار قابل تامل و در خور توجه است که گفته‌اند «اگر PMD حل نشود، همه چیز طبق انتظار جلو نمی‌رود». اما اگر ایران برای انجام تعهدات خود تا ۲۴ آذر صبر کند، در صورت مثبت نبودن گزارش کیفی آژانس و ادعای احتمالی غربی ها درباره تاثیر اساسی آن بر فرا رسیدن روز اجرا، چیزی را از دست نداده است.
بر اساس این تحلیل، بنظر می رسد که مجلس شورای اسلامی باید یکی از شروطش برای اعطای مجوز اجرای برجام به دولت، موکول شدن انجام تعهدات عملی ایران (یعنی مفاد مندرج در بند ۱۵.۱ تا ۱۵.۱۱ از بند C ضمیمه V برجام) به ارائه گزارش مثبت آژانس درباره مسائل گذشته و حال (یعنی گزارش کیفی مربوط به ماده ۹ از بند B ضمیمهV) و یا حداقل ابهام زدایی از نقش این گزارش در فرا رسیدن روز اجرا و برداشته شدن تحریم ها باشد. اگرچه اعمال چنین شرطی، نه تنها هیچ تناقضی با برجام ندارد، بلکه هیچ گونه ممنوعیت و محدودیتی برای این امر در برجام وجود ندارد و عمل به آن، کاملا در اختیار ایران است؛ اما بار روانی موجود در جامعه که با اظهار نظرهای برخی مقامات دولتی و رسانه‌ها تشدید می شود، فضای مانور مجلس برای چنین نوع تصمیماتی را تنگ کرده است.
۲-۴- پذیرش برجام با رفع تعارضات موجود
برخی از صاحبنظران معتقدند که با توجه به رد نشدن برجام در کنگره آمریکا، توپ اکنون به قول معروف در زمین ایران است و عدم تأیید برجام در مجلس در سطح بینالمللی به نفع ایران نخواهد بود. از سوی دیگر، با توجه به تعارض آشکار برجام با «قانون صیانت از دستاوردهای صلح‌آمیز هستهای جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۹» و «قانون الزام دولت به حفظ دستاوردها و حقوق هستهای ایران مصوب ۱۳۹۴»، شاید مجلس ایران نتواند مانند کنگره ایالات‌متحده بدون صدور مصوبه‌ای از کنار برجام بگذرد.
بنابر این، مجلس پیش از طراحی هرگونه راه‌حلی برای برای مقابله با آسیب‌های برجام، باید به فکر رفع این تعارض باشد. البته میتوان گفت که مجلس با خودداری از ورود تفضیلی در مورد برجام در مرحله کنونی، در عمل فرصت رد آن به علت این تعارض‌ها را در آینده برای خود حفظ خواهد کرد.
۲-۵- مجلس مطالبات رهبر معظم انقلاب را در نظر بگیرد
یکی دیگر از مسائلی که می بایست مورد توجه مجلس قرار گیرد، عبور برجام از خطوط قرمز ترسیم شده توسط مقام معظم رهبری است. با توجه به طبیعت مواضع رهبر معظم انقلاب به نظر میرسد که خطوط قرمز ترسیمی توسط ایشان، را - هرچند ظاهراً طبق روال سیاست‌های کلی پیشین نظام تنظیم و ابلاغ نشده‌اند - میتوان در قالب مفهوم سیاست‌های کلی نظام در بند مذکور قرار داد. بنابراین، لازم است این سیاست های کلی به نحوی درتصمیم مجلس ذر زمینه برجام، لحاظ شود و این البته مشکلات و الزامات خود را دارد. همچنین، شاید لازم باشد این نحوه رویکرد به سخنان مقام معظم رهبری در خصوص برجام به شکلی مناسب در سطح عمومی مطرح شود، زیرا صرف نظر از بحث‌های حقوقی و قانونی، نظر عامه مردم در مورد خطوط قرمز معرفی‌شده توسط رهبر انقلاب نیز از اهمیت خاص خود برخوردار است.
۲-۶- مجلس باید به فکر کاستن آثار آسیب‌های توافق هستهای باشد
به نظر میرسد که مهم‌ترین آسیب برجام، احتمال بازگشت تحریمها به طرق مختلف است. البته پیشبینی اقداماتی برای جلوگیری از این رویداد احتمالاً کار ساده‌ای نخواهد بود. اما شاید بد نباشد که حداقل دولت موظف به بررسی تمامی رفتارهای طرف‌های مقابل به ویژه آمریکا شود تا اتخاذ اقدامات متقابل در زمان و شرایط مقتضی امکان‌پذیر باشد. البته اقدامات آمریکا به احتمال زیاد توسط کنگره، دادگاه‌ها یا حتی در سطح تک‌تک ایالت‌های این کشور صورت خواهد گرفت و نتایج آنها هم بسیار متفاوت خواهد بود. برای نمونه مجلس نمایندگان ایالات متحده همین چندروزه قانونی را تحت عنوان «قانون عدالت برای قربانیان تروریسم ایران» برای جلوگیری از پرداخت هرگونه پولی به ایران پیش از پرداخت غرامت قربانیان تروریسم در آمریکا (چیزی حدود ۵/۴۳ میلیارد دلار به موجب آرای دادگاه‌های این کشور) تصویب کرد. هرچند این قانون باید در سنا نیز تصویب شود و در هر حال به احتمال بسیار زیاد از آرای لازم برای جلوگیری از وتو رییس‌جمهور آمریکا نیز برخوردار نخواهد بود؛ اولاً صرف تصویب آن با فاصله کمی از عدم رد برجام در کنگره، نشان از روحیه خصمانه نسبت به ایران در کنگره آمریکا دارد، و ثانیاً هیچ معلوم نیست چنین قوانینی در آینده با تعداد آرای کافی تصویب نشوند، یا آن که رییس‌جمهور بعدی آمریکا هم تمایل داشته باشد برای ادامه اجرای برجام آنها را وتو کند. در حرکتی دیگر، مخالفان برجام اعلام کرده‌اند از دولت اوباما به علت عدم رعایت «قانون لزوم بررسی توافق هستهای ایران» و تقدیم نکردن تمامی بخش‌های برجام، از جمله توافق ایران و آژانس تحت عنوان «نقشه‌راه روشن نمودن موضوعات باقی‌مانده از گذشته و حال» به کنگره برای بررسی، به دادگاه شکایت خواهند کرد. واقعیت این است که در حقوق اساسی ایالات متحده، دادگاه‌ها از بیشترین قدرت برخوردارند و می‌توانند تصمیمات و اقدامات قوای مجریه و مقننه را رد کنند. دست آخر این که در چند ایالت آمریکا، دولتهای محلی بر ادامه تحریمهای خود در مورد ایران تأکید کرده‌اند. شاید این تحریمها اکنون اثر چندانی بر اجرای برجام نداشته باشد، اما ادامه یا حتی تشدید این روحیه خصومت با ایران در سطح برخی ایالت‌های آمریکا، با توجه به ساختار حقوق اساسی فدرال آمریکا، میتواند در آینده مشکلاتی برای ادامه اجرای برجام ایجاد کند.
همچنین به نظر میرسد که دولت باید موظف شود به طور منظم و حتی به طور موردی در زمان اتفاقات یا تحولات خاص و مهم، در خصوص نحوه پیشرفت اجرای برجام، به ویژه نحوه ایفای تعهدات طرف‌های مقابل، به مجلس گزارش دهد، تا اقدامات لازم در وقت مقتضی اتخاذ گردد. به عبارت دیگر، یک سیستم پایش مستمر و واکنش سریع در این زمینه مورد نیاز است.
۳- نتیجه گیری
با عنایت به مباحث مطروحه پیشنهاد میشود که مجلس شورای اسلامی در قالب یک گزاره برگ کلی مبتنی بر خطوط قرمز ترسیم شده از سوی مقام معظم رهبری و قانون حفظ دستاوردهای هستهای و نیز منوط نمودن اجرای تعهدات از سوی ایران به ارائه گزارش مثبت از سوی آژانس در خصوص مطالعات ادعایی گذشته و حال(PMD) و در واقع اتمام رضایت بخش این پرونده اقدام به تصویب مشروط و باتفسیر برجام بنماید.
[۱] بر اساس زمانبندی مندرج در ضمیمه ۵ برجام، ۲۶ مهرماه (۱۸ اکتبر) روز پذیرش برجام فرا میرسد. در روز پذیرش(Adoption Day)، اتحادیه اروپا طی یک مصوبه و رئیس جمهور آمریکا طی یک فرمان اجرایی، لغو و تعلیق تحریمهای مذکور در برجام را منوط به فرا رسیدن روز اجرا (Implementation Day) خواهند کرد.
