دفاع بازرگان از شعائر مذهبی نیز یک دفاع علمی است. در این دفاع برای مثال آثار بهداشتی روزه و سایر احکام تبیین میشود. در حوزه اعتقادات و معارف دینی کاملاً از قالبهای علم تجربی بهره میگیرد. برای مثال قیامت را به عامل بیرون از جهان مادی نسبت نمیدهد و آنها را به تحولات جهان مادی منسوب میکند. قرآنشناسی بازرگان نیز مبتنی بر همین قرائت علمگرایانه است.
امام. اساساً گرچه وی از همان آغاز گرایشات لیبرالی داشت، اما در خلال زمامداریش این گرایشات رنگ شدیدتری گرفت و نهایتا آن غلاظ و شداد، وی را به ورطه سکولاریسم ارزشی و ماتریالیسم روشی درغلتاند.
آسیب این گونه نگرش آن جا ظاهر میشود که اگر کارکرد یک باور دینی مکشوف نشود یا اینکه بديلی برای باور دینی در آن کارکرد ظاهر شود، آنگاه ايمان به آن باور ديني منتفي ميشود. بعنوان مثال بازرگان در رساله نماز كه بين سالهاي ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ شمسی نگاشته است، فواید زیادی را که در اثر نماز خواندن نصیب انسان میشود بر میشمارد.
حتی از راسل که موسس پوزیتیویسم جدید است، نیز نگاهی اعتدالیتری افکنده و به همین خاطر با طرح نظریه کلگرایی علاوه بر نسبیگرایی خاص خویش، اولا تفکیک گزارههای تالیفی و تحلیلی را باژگونه کرد و دوما مبنایی را برافراخت که بر اساس آن علم یا دین تداخل و بده بستان دارند، چه عالمان این دو زمینه بخواهند و چه نخواهند. نقد مفصل و بنفکنانه وی را به مجال دیگری میسپارم و به نقد علمی بازرگان به عنوان خلا جدی در مجلات مدعی تکثرگرایی و قایلشدن به تنوع سلایق بازمیگردم. باید دید بازرگان چگونه میاندیشد که این چنین ابعاد ماتریالیستی و پراگماتیستی-سودگرایانه تفکر وی مورد تمجید قرار میگیرد.
خدشه و ایراد بنیادینی که متوجه نگاه پراگماتیستی و سودانگارانه بازرگان است آن است که وی بهجای آنکه اصالت را به دین و احکام مترتب بر آن بدهد، رویکرد تحویلگرایانه به دین را در پیش میگیرد و از منظر و دریچهای عملگرایانه به دین نظر میافکند.
ریاضی استفاده میکند.
همین پرسشها سبب شد تا در سالروز بعثت پیامبر اسلام در بهمن ماه ۱۳۷۱، بازرگان در سخنرانی مشهور خویش هدف از برانگیختهشدن پیامبران را نه اداره امور اجتماع و حکومت بلکه رسالت آنها را منحصر و محدود به سعادت اخروی انسانها نماید. بنابراین نتیجه آسیب تبیین کارکردگرایانه، افراط و تفریط معرفت دینی است که زمانی بازرگان را وامیدارد که تمامی نیازهای دنیایی را از آموزههای اسلام جویا شود در زمانی دیگر به تفریط سوق یابد وفقط خدا و آخرت را از این برگزیند.
از خصوصیات فرد پراتیک داشتن هدف معین است و مرد عمل همیشه به دنبال سهلترین راه میگردد».
بازرگان هرگز این نکته را متذکر نمیشود که حکومتهای غیر دیني و سکولارمسلک در پهنه گیتی دچار آفات و آسیبهای فراوانی هستند و ایشان هرگزسخنی از مشکلات اخلاقی، بی عدالتی و آلودگیهای سیاسی واجتماعی جوامع سکولار به زبان نمیآورد.
آزادی، کار، نظم، نظافت و غیره وجود ندارد؟ اگر چنین کارکردهایی از دین بر میآید، آیا مسیرهای دیگری بهتر یا بدیل از دین تأمینکننده آن نیستند؟