در گفت‌وگو با عضو شورای فقهی بانک مرکزی بررسی شد؛
مرز بین سود و ربا در تسهیلات بانکی
شنبه ۷ تير ۱۳۹۳ ساعت ۱۶:۳۵
کد مطلب: 367575
مسئله ربا در سیستم بانکداری کشور از نکاتی است که همواره مراجع عظام تقلید قم نسبت به آن هشدارهای لازم را داده‌اند و متذکر شده‌اند که باید جلوی معاملات ربوی در سیستم بانکداری گرفته شود.
در سفر اخیر رئیس کل بانک مرکزی به قم نیز مراجع معظم تقلید نگرانی‌های خود را در خصوص سازوکارهای نظام بانکی کشور ابراز کردند.
با این حال باید گفت بحث‌های زیادی بین علمای مکاتب مختلف اسلامی مطرح شده که عمده این مباحث حول دو محور بنیان گذاری بانکداری اسلامی و یا رواج بانکداری بدون ربا است. این مقوله بسیار مهم در طول سالیان متمادی همواره محل بحث بوده و هست و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز تا کنون به صورت جدی در کشور دنبال شده و همایش‌ها و جلسات زیادی نیز برای تبیین و یافتن راهکارهای مناسب برگزار شده است.
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، در تاریخ هشتم شهریور ماه سال ۱۳۶۲ قانونی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید که مبنای عملیات بانکی بدون ربا بود، این قانون که قرار بود پس از یک دوره میان مدت مورد بازنگری قرار گیرد تاکنون در سیستم بانکی کشور نافذ و مبنای فعالیت بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری مجاز است.
اما بسیاری از کارشناسان معتقدند این قانون به اندازه کافی عامل اجرای کامل بانکداری بدون ربا نیست و با گذشت سال‌ها از تصویب آن، کارآیی مورد نظر را ندارد اما برخی دیگر معتقدند قانون عملیات بانکی بدون ربا به لحاظ زیرساختی از سلامت مناسبی برخوردار است و می‌تواند بستر مناسبی برای تحقق اقتصادِ واقعی و کارآمدی اقتصاد باشد.
برای بررسی این موضوع در نشستی با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید عباس موسویان به این موضوع مهم پرداخته و موضوع را کارشناسی و شبهات موجود را مطرح کردیم.
دکتر موسویان آثار مختلفی اعم از «پس انداز و سرمایه گذاری در اقتصاد اسلامی»، «کلیات نظام اقتصادی اسلام»، «بانکداری اسلامی»، «بانکداری بدون ربا از نظریه تا عمل»، «فرهنگ اصطلاحات فقهی و حقوقی معاملات»، «ابزارهای مالی اسلامی و فقه معاملات بانکی» را تألیف کرده است.
وی علاوه بر کتاب به تناسب نیاز بیش از ۴۰ مقاله در حوزه اقتصاد و بانکداری اسلامی تألیف کرده که در مجلات و همایش‌های علمی ارائه شده است. در عرصه مدیریت نیز بیش از هفت سال رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی، سه سال مدیر گروه اقتصاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چهار سال مدیر گروه فقه اقتصادی مرکز جهانی علوم اسلامی و چهار سال سردبیر فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی بوده و اکنون عضو هیئت علمی رسمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و عضو کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار و عضو کمیته مشورتی بانکداری اسلامی بانک مرکزی است.
*به عنوان نخستین سئوال در خصوص سابقه ربا توضیح دهید و اینکه آیا حرمت ربا در دین مبین اسلام بیان شده یا پیش از آن نیز در سایر ادیان الهی این حرمت لحاظ شده بود؟
یکی از آموزه‌هایی که همه ادیان الهی در آن مشترک هستند و در همه کتاب‌های آسمانی بر آن تاکید شده است، مسئله تحریم ربا است. در تورات، انجیل و قرآن آیات متعددی در تحریم ربا نازل شده است. امام رضا (ع) در حدیثی می‌فرمایند «هیچ پیامبری از سوی خدا مبعوث نشده مگر اینکه ربا را حرام اعلام کرده باشد و هیچ کتابی بر پیامبران نازل نشده مگر اینکه بر حرمت ربا تاکید کرده باشد». این حدیث نشان می‌دهد که بحث ربا در تعالیم سایر انبیا و کتب آسمانی نیز مطرح شده و این بحث مخصوص مسلمانان نیست و تمام ادیان الهی در آن مشترک هستند.
از نظر دیگر بحث حرمت ربا همیشه برای بشریت جای سئوال و محل بحث و گفت‌وگو بوده است، حتی قبل از میلاد مسیح هنگامی که به آثار شخصیت‌هایی همچون ارسطو و افلاطون مراجعه می‌کنیم، می‌بینیم در آنجا نیز وجود ربا در جامعه محل بحث بوده، یعنی فلاسفه و کسانی که با دین سر و کار نداشتند نیز همیشه این سئوال برایشان مطرح بوده که ربا در جامعه باشد یا نباشد.
این موضوع در درون ادیان نیز همیشه محل بحث بوده است و مسیحی‌ها، یهودی‌ها و حتی مسلمانان گاهی با پیامبرانشان در ارتباط با ربا بحث می‌کردند. از جمله آیات قرآن کریم که در این موضوع نازل شده حکایت می‌کند که مسلمانان می‌گفتند چه فرقی بین ربا و سایر معاملات است؛ ربا نیز مانند سایر معاملات است، پیامبر (ص) پاسخ می‌دهند که ربا با سایر معاملات تفاوت دارد، زیرا ویژگی‌هایی که در بیع و داد و ستد است که این معاملات را حلال می‌کند در ربا نیست گرچه این دو شبیه به هم باشند.
* مؤمنین و دین‌داران در طول تاریخ ادیان با موضوع حرمت ربا چه برخوردی داشتند؟
یکی از مسائلی که در طول تاریخ ادیان مطرح بوده، مسئله پایبندی به این حرمت بوده است. تاریخ نشان می‌دهد این حکم الهی برای برخی مؤمنان چه در دین یهودیت چه در مسیحیت و چه در اسلام همواره محل لغزش بوده و ربا یکی از آزمون‌هایی است که خداوند از پیروان ادیان مختلف به عمل آورده و آن‌ها به سختی توانستند به آن پاسخ دهند.
*موضوع حرمت ربا در دین مبین اسلام و قرآن کریم چگونه مطرح شده است؟
اگر سیر نزول آیات ربا را در قرآن مطالعه کنید این آیات یکسان نازل نشده‌اند. خداوند آیات مربوط به ربا را در ابتدا با لحنی آرام و نرم آغاز کرده و در نهایت به لسانی شدید و غلیظ رسیده است. خداوند در ابتدا به کسانی که ربا می‌دهد و ربا می‌گیرند می‌فرماید، کسانی که پولشان را به عنوان ربا می‌دهند تا مالشان افزایش یابد بدانند که این کار پسندیده‌ای نیست و حتی نمی‌گوید حرام است یا عقوبت دارد، بعد از مدتی خداوند در آیه دیگری می‌فرماید برای یهودی‌ها ربا را تحریم کردیم و آنان نافرمانی کردند و خداوند هم در دنیا آنان را مجازات کرد و هم در آخرت مجازات می‌کند.
در ادامه بعد از مدتی شاید نزدیک ۱۰ سال آیه دیگری نازل می‌شود و خداوند در سوره آل عمران می‌فرماید ای کسانی که ایمان آورده‌اید ربای فاحش نکنید، یعنی پس از گذر سالیان طولانی خداوند متعال نوع خاصی از ربا را در اینجا تحریم می‌کند.
بعد از مدتی در سوره بقره آیاتی نازل می‌شود که خداوند می‌فرماید در روز قیامت رباخواران را مانند دیوانه‌ها محشور می‌کند، چون بین ربا و سایر معاملات تفاوت قائل نمی‌شدند. در آیات بعدی لحن خدای متعال غلیظ‌تر می‌شود و می‌فرماید ای کسانی که ایمان آورده‌اید دیگر هر آنچه از معاملات ربایی باقی مانده ترک کنید و اگر ترک نکردید آماده جنگی از طرف خدا و رسول خدا باشید. در این آیه خداوند حرمت ربا را خیلی شدید مطرح می‌کند و آن را در ردیف جنگ با خدا و رسول خدا می‌داند.
بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) مسلمانان در بحث ربا با افت و خیز‌های فراوانی مواجه بودند. در زمان ائمه اطهار (ع) صحابی پیامبر (ص) تفسیرهایی از ربا ارائه می‌کردند که ائمه اطهار (ع) می‌گفتند این‌ها ربا نیست و حلال است و گاهی بالعکس معاملاتی انجام می‌دادند که ائمه (ع) آن را ربا دانسته و مردم را از آن نهی می‌کردند.
این نشان می‌دهد بحث تعریف و شناخت ربا و قلمرو آن از زمان ائمه (ع) محل بحث و گفت‌وگو بوده و به واسطه تغییرات اجتماعی و تحولات اقتصادی که در جامعه رخ می‌داده این موضوع دائماً محل بحث بوده است.
*موضوع بانکداری اسلامی یا بانکداری بدون ربا از کجا سرچشمه گرفت و چه دیدگاه‌هایی در این خصوص ارائه شد؟
از حدود ۱۰۰ سال قبل که صنعت بانکداری وارد کشورهای اسلامی شد ربا در میان مسلمانان از نظر عملی و نظری بحث مورد بحث قرار گرفت و این سئوال مطرح شد که آیا معاملات بانک‌ها معاملات صحیح و مشروعی است و یا معاملات ربوی محسوب می‌شوند.
پیش از انقلاب نیز این موضوع در ایران محل بحث بود و امروز نیز با اینکه قانون عملیات بانکداری بدون ربا داریم همچنان محل بحث است که سودی که از بانک می‌گیریم و یا می‌پردازیم ربا هست یا نه و همه افراد جامعه درباره آن دغدغه دارند.
بر اساس آمارهای رسمی بیش از ۳۰۰ میلیون حساب بانکی در کشور موجود است که اگر به جمعیت فعال کشور تقسیم شود به هر نفر ۶ حساب بانکی می‌رسد و هر روز بالای چند میلیون معامله بانکی در این کشور انجام می‌گیرد و همه این‌ها محل بحث و گفت‌وگو است که خدمات بانکی و تسهیلاتی که ارائه می‌شود طبق موازین شرعی است یا نه؛ به ویژه اینکه گناه ربا از منظر قرآن جزء بزرگ‌ترین گناهان کبیره است.تعابیری که قرآن درباره کشتن انسان بی گناه به صورت عمدی به کار برده شبیه به گناه ربا است.
* مرز بین سود و ربا در معاملات بانکی چگونه قابل تشخیص است؟
در ارتباط با معاملات بانکی همیشه در جامعه با چند دیدگاه افراطی و تفریطی مواجه بوده‌ایم. برخی خیلی راحت هر معامله‌ای را حلال می‌کنند و برخی تفریط کرده و هر معامله‌ای که سود داشته باشد را ربا تعریف می‌کنند. اگر بخواهیم دقیق قضاوت کنیم باید بر اساس شریعت تعریف دقیق از ربا و سود ارائه کرده و سپس مقایسه کنیم. بر اساس شریعت اسلام هر معامله سودآوری ربا نیست، ده‌ها معامله داریم که سود دارند و سودشان حلال است و در شریعت از آن‌ها تمجید شده و به عنوان ثواب نام برده شده است.
برخی فکر می‌کنند اگر سود از پیش تعیین شده یا مقدار ثابتی داشته باشد ربا است، همچنین ما در اسلام ده‌ها معامله داریم که سود ثابت و از پیش تعیین شده دارند و در عین حال ربا نیستند. مانند قرارداد جعاله و اجاره . گاهی بعضی فکر می‌کنند اگر سود کم باشد اشکال ندارد ولی اگر زیاد باشد ربا می‌شود در حالی که ربا بودن و نبودن به کمی و زیادی سود کاری ندارد و این معیارها، معیارهای اسلامی برای تشخیص ربا نیست. نه وجود و عدم وجود سود، نه ثابت یا متغیر بودن سود و نه کم یا زیاد بودن سود دلیل بر ربوی بودن و با نبودن معامله نیست.
از منطق اسلام ربا در دو معامله خود را نشان می دهد یکی در قرارداد قرض و دیگری در قرار داد بیع یا خرید فروش. در اسلام قرارداد قرض قرارداد خیرخواهانه است و کسی که به دیگری قرض می‌دهد قراردادی غیر انتفاعی با او منعقد کرده و نباید نفعی داشته باشد و هرگونه شرط نقص و سود در آن باعث ربا می‌شود.
ربای قرضی سه رکن دارد، یکی اینکه قرار داد، قرارداد قرض باشد، دوم زیاده داشته باشد و سوم اینکه زیاده شرط شده باشد. اگر این سه رکن رعایت شده بود در قرار داد ما می‌گوییم ربا است و اگر یکی از این سه شرط را نداشت به آن ربا اطلاق نمی‌شود.
اگر کسی به دیگری قرض دهد و گیرنده قرض خودش بدون شرط زیاده دهد ربا نیست بلکه در اسلام مستحب شمرده شده که قرض گیرنده به عنوان تقدیر و تشکر بهتر و بیشتر از آنچه قرض کرده است را بازگرداند.
مورد دوم آنجایی است که خرید و فروش اصطلاحا خرید و فروش اجناس همجنس باشد. مثلا گندم با گندم که این نوع دوم امروزه در جوامع ما رایج نیست و آن شکل از ربا که امروز در جوامع جریان دارد نوع اول ربا است که ربای قرضی است.
*ایده بانکداری اسلامی یا بانکداری بدون ربا از کجا نشات گرفت؟
۱۰۰ سال پیش که صنعت بانکداری در کشورهای اسلامی وارد شد عالمان دینی، مراجع تقلید و متفکرین اسلامی می‌دیدند که بانکداری هم در جذب منابع و هم در اعطای وام بر اساس قرض با بهره کار می‌کند و بر همین اساس می‌گفتند سپرده‌گذاری و گرفتن وام از بانک ربا است و مردم را از آن نهی می‌کردند.
حدود ۵۰ سال پیش یک ایده بین متفکرین مسلمان مطرح شد که آیا می‌توانیم بانک داشته باشم اما معاملاتش ربوی نباشد؟ نخستین بار این فکر توسط متفکرینی مانند شهید آیت‌الله صدر از علمای شیعه و بزرگانی از اهل سنت مانند نجات‌الله صدیق مطرح شد. ابتدا بحث‌ها جدی و چالشی بود که آیا می‌توان بانک داشته باشیم ولی ربا را از آن جدا کنیم. بعد از ارائه مدل‌های مختلف و انجام عملیاتی این مدل‌ها، مسلمانان دیدند که عملی است و می‌توان بانکی طراحی کرد که این بانک در جذب سپرده‌ها بر اساس قرارداد‌های شرعی عمل کند و در اعطای تسهیلات، وام و اعتبارات بر اساس قراردادهایی معامله کند که آن قراردادها بر اساس قرض با بهره نباشد. یکی از این مدل‌ها قانون بانکداری بدون ربای ایران است.
*سیستم عملیات بانکداری بدون ربا در ایران بر چه مبنایی شکل گرفته است؟
بر اساس عملیات بانکی بدون ربای ایران ما جذب سپرده‌های بانکی را نه بر اساس قرارداد قرض با بهره بلکه بر اساس قرارداد وکالت و یا قرض الحسنه انجام می‌دهیم، یعنی یا قرض است و سودی ندارد و یا اساسا قرض نیست و ماهیت قرارداد وکالت است. بانک به عنوان وکیل سپرده‌گذاران با وجوه مردم کار می‌کند سود به دست می‌آورد، بخشی از سود را به عنوان حق الوکاله بر می‌دارد و مابقی را به سپرده گذاران می‌دهد.
اگر قرارداد قرض است، سود ندارد و قرض الحسنه محسوب می‌شود، در اعطای تسهیلات هم طبق قانون قرض با بهره را حذف کردند و سود گرفته نمی‌شود و یا بر اساس سایر قراردادها مانند قرارداد فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک و مضاربه منابع مورد نیاز خانواده‌ها و بنگاه‌ها را اعطا می‌کنند.
* موضوعی که در حال حاضر در کشور مطرح است این است که بسیاری از مراجع تقلید، علما و کارشناسان بر ربوی بودن بخش‌هایی از سیستم بانکی کشور تاکید دارند. به نظر شما قانون بانکداری بدون ربا تا چه اندازه در سیستم بانکی کشور اجرا شده و تا چه حد موفقیت آمیز بوده است؟
در این مرحله بانک‌ها متفاوت هستند. ما یک مرحله تصویب قانون داریم و قانون تصویب شده قانون صحیح و کاملی از نظر فقه اسلامی است. البته خلاء‌هایی دارد و باید بازنویسی و به روز شود، اما اشکال فقهی ندارد.
اما بعد از مرحله قانونگذاری مرحله اجرای قانون است و در این مرحله انصاف قضیه این است که بانک‌ها یکسان عمل نمی‌کنند. برخی بانک‌ها برنامه‌های علمی و آموزشی مرتب و دقیق برای کارکنانشان دارند و نظارت جدی در اجرای کامل مفاد قوانین و بخشنامه‌های بانک مرکزی دارند که نتیجه آن یک محصول قابل دفاع است و می‌توانیم از عملکرد آن دفاع کنیم که این بانک در مقام اجرا با نظارت صحیح، خوب اجرا می‌کند و می‌توان از معاملاتش دفاع کرد. در مقابل بانک‌هایی داریم که نه در امر آموزش و نه در امر نظارت خوب عمل نکرده و متاسفانه معاملاتشان قابل دفاع نیست.
امیدواریم تمام مدیران بانکی کشور با اجرای این دو اصل مهم و اجرای کامل قانون، شبهات و موضوعاتی که به عملکردشان وارد است را برطرف کرده و عملکردی صحیح و قابل دفاع در کارنامه کاری خود ثبت کنند.
