بررسي ريشههاي تاريخي ارتداد در ايران؛
مرتدين مشهور ايران
شنبه ۱۲ بهمن ۱۳۹۲ ساعت ۱۲:۱۹
کد مطلب: 341097
در اين نوشتار ميکوشيم با بررسي انحراف دو تن از مرتدين و چگونگي مواجهه علما با ايشان، خطرات تعلل و درنگ در برخورد با افکار انحرافي را نشان دهيم.
با بررسي اين دو انحراف به خوبي روشن ميشود که چرا مواجهه علما با مرتدين رفته رفته شدت ميگيرد و پس از پيروزي انقلاب، واکنشها شديدتر ميشود. در واقع هرچه در مقابله با منحرفين کوتاهي صورت ميگيرد، صدمات اجتماعي جبرانناپذيري شکل ميگيرد که حيات جامعه را به خطر مياندازد.
جريان باب که بعدها مبدل به بهائيت شد، يکي از جريانهاي مسئلهساز در تاريخ ايران است و علي محمد باب شيرازي را بايد يکي از تاثيرگذارترين مرتدين از تاريخ قاجار به بعد در ايران دانست.
باب، تاجري شيرازي بود که در مجالس درس کاظم رشتي از سران فرقه شيخيه حضور يافت و بعد از درگذشت کاظم رشتي، يکي از شاگردان وي به نام ملاحسين بشرويه که بهدنبال جانشيني براي رشتي بود با باب آشنا شد و او را جانشين کاظم رشتي دانست و البته باب به اين مقام اکتفا نکرد و خود را باب امام زمان (عجلاللهتعاليفرجهالشريف) دانست و پس از مدتي خويش را مهدي موعود خواند و سپس ادعاي نبوت نمود.
وي را به محضر علماي شهر شيراز بردند و پس از بحث و فلک شدن، با ضمانت دايياش آزاد شد و به خانه دايي خود رفت و شش سال فاصله تا اعدام او افتاد. اين کوتاهي صدماتي بسيار بهجامعه ايران زد و بعدها کشتارهايي فجيع توسط پيروان باب رخ داد. عليمحمد باب از شيراز به اصفهان رفت و تحت حمايت منوچهرخان معتمدالدوله حاکم وقت اصفهان قرار گرفت. باب يک سال در اصفهان ماند. با مرگ منوچهرخان، گرگينخان جانشين وي شد و اوضاع تغيير کرد و به دستور محمدشاه قاجار باب بهسوي تهران فرستاده شد اما صدراعظم او حاجي ميرزا آقاسي از حضور سيدعليمحمد باب در تهران نگران شد و با شاه تصميم گرفت بدون اينکه باب وارد تهران شود او را به ماکو، واقع در شمال غربي ايران بفرستد.
وي در قلعه ماکو، کتاب «بيان» را نوشت. پس از شش ماه او را به قلعه چهريق فرستادند. سپس براي محاکمه به تبريز بردند و در جمع علما مورد بازجويي قرار دادند. از سوي ديگر با درگذشت محمدشاه (پادشاه وقت ايران)، مخالفت بابيها به حدي رسيد که ترس کشتاري عظيم در کشور بهوجود آمد و البته اين ترس بيدليل نبود چراکه با به سلطنت رسيدن ناصرالدينشاه، طرفداران باب در شهرهاي يزد، نيريز، زنجان و ولايت مازندران دست به شورش و طغيان و کشتار مردم زدند.
در واقعه زنجان، چيزي نمانده بود که تمام قواي دولتي ايران از شورشيان شکست بخورند. در ربيعالثاني سال ۱۲۶۴ هجري قمري و همزمان با محاکمه سيدعليمحمد باب در آذربايجان، بابيان در روستاي بَدَشت از توابع شاهرود، اجتماعي تشکيل دادند. از اينرو ميرزا تقيخان اميرکبير صدراعظم ايران به شاه پيشنهاد اعدام باب را داد. اما در گزارشي که از محاکمه باب و توبهنامه وي براي شاه فرستاده شد، در انتهاي توبهنامه باب عباراتي وجود دارد که نشان از مخالفت علما با اعدام باب ميدهد؛ چرا که او را مجنون و ديوانه دانستهاند.
علما خطاب به باب ميگويند: «شما در بزم همايون و محفل ميمون در حضور نواب اشرف والا، وليعهد دولت بيزوال اَيدَه الله و سَددَه و نَصَره و حضور علماي اعلام اقرار به مطالب چندي کرديد که هر يک جداگانه باعث ارتداد شماست و موجب قتل. توبه مرتد فطري مقبول نيست و چيزي که موجب تاخير قتل شما شده شبهه خبط دماغ [ديوانگي] است که اگر آن شبهه رفع شود، بلاتأمل احکام مرتد فطري به شما جاري ميشود». اينگونه ترديدها در اجراي حکم ارتداد باب بود که آن را تبديل به جرياني تاريخي نمود. شايد اگر اميرکبير و پافشارياش در اجراي حکم ارتداد نبود، چنان فتنه اجتماعياي ايران را فرا ميگرفت که اثري از ايران و ايراني بهجاي نميگذاشت.
از ديگر ارتدادها در تاريخ معاصر ايران که به موجآفريني در جامعه ايران دست زد و بهطور مستقيم در ذهنيت تاريخي امام خميني (ره) از علماي برجسته دوران پهلوي تاثير گذاشت، جريان احمد کسروي بود؛ تاثيري که پس از پيروزي انقلاب شکوهمند اسلامي به رهبري وي، خود را در مقابله با انحرافات جريانساز نشان داد. علماي شيعه از وقايع تاريخي پيش از خود آموخته بودند که هرگونه تعلل در برخورد با انديشههاي انحرافي، صدماتي جبرانناپذير بر جامعه شيعي و انسجام آن ميگذارد. سيد احمد کسروي، متولد ۱۲۶۹ه.ش در تبريز بود و در همان شهر نيز به تحصيل علوم ديني مشغول شد.
پيشه او، نخست ملايي بود و در کسوت روحانيت، به بعضي از شئون اين امر اشتغال داشت. اما اين رشته را ادامه نداد و پس از چندي از آن فاصله گرفت و بعدها (همسو با سياستهاي عصر پهلوي اول مبني بر مخالفت با علما و روحانيون) از کسوت روحانيت نيز درآمد. در ۱۲۹۴ه.ش در مدرسه مموريالاسکول که آمريکاييها در تبريز داير کرده بودند، زبان انگليسي را آموخت و ضمنا در همانجا به تدريس ادبيات عربي و فارسي مشغول شد. در سال ۱۲۹۸ه.ش عضو وزارت دادگستري شد، بعد کنارهگيري کرد و مدتي آموزگار زبان عربي در مدرسه ثروت شد.
سپس دوباره به وزارت دادگستري بازگشت و طي خدمت ۱۰ ساله خويش در آن وزارتخانه، مقامات زير را پيمود: عضويت استيناف مازندران، رياست دادگستري اردبيل، زنجان و خوزستان، دادستاني تهران و خراسان، عضويت ديوان عالي جنايي و رياست محاکم بدايت. بعدتر از قضاوت دست کشيد و به وکالت دعاوي مشغول گرديد و نهايتا در ۲۰ اسفند ۱۳۲۴ زماني که به اتفاق منشي خود (حدادپور) در شعبه ۷ بازپرسي دادگستري حضور داشت، دو تن مسلح (از جمعيت فدائيان اسلام) به او حمله کردند که وي در اين حادثه جان باخت. تاليفات وي بالغ بر ۶۳ جلد کتاب و رساله ميشود.
کسروي، بيگمان از فضل و دانش بيبهره نبود و در بعضي عرصهها، کشفيات و ابتکارات درخور تحسيني داشت. اما طبيعي است که وي (مثل ديگران) همهچيز را (آن هم در حد تخصص) نميدانست و نسبت به آنچه بيرون از حوزه تخصص و کارشناسي او بود، اطلاعات محدودي داشت و از اين بابت، ايرادي نيز بر او وارد نيست. مشکل اينجاست که متاسفانه کسروي، راجع به همه چيز (از دين، فلسفه و عرفان تا ادب، فرهنگ، تاريخ و اقتصاد) نظر ميداد و اسفبارتر آنکه اصرار داشت نظر خويش را نيز (به هر طريق که شده) به کرسي بنشاند و در واقع بر ديگران تحميل کند و در اين راه، حتي از توهين به مقدسات ميليونها هموطن (مسلمان و شيعه) خويش دريغ نميکرد و کتابهايي چون ديوان سعدي، حافظ و کتاب مفاتيحالجنان را که باب ميلش نبود در شعلههاي آتش ميافکند و جشن کتابسوزان ميگرفت.
نورالدين چهاردهي پژوهشگر سختکوش فِرَق و مکاتب در دوران ما که از نزديک با کسروي ديدار و معاشرت داشته معتقد است: «کسروي از علوم اسلامي، ناآگاه بود و حتي بدون آشنايي به فلسفه و شقوقش و تاريخ اديان و ملل و نحل و عرفان و تصوف و... مفاد و مندرجات هر کتاب و رسالهاي را که در دسترسش قرار ميگرفت به انتقاد گرفته و به جوابگويي برميخاست. از ادبيات بيگانه حتي نحوه سرودن اشعار را نيز واقف نبود».
کسروي پس از شهريور۱۳۲۰ روزنامه پرچم را منتشر کرد و در آن افکار خويش را منعکس ميساخت. در ۱۳۲۲ مجموعهاي بهنام اسرار هزارساله، توسط علي اکبر حکميزاده نگارش يافت و در روزنامه پرچم منتشر شد که دربردارنده گوشهاي از عقايد کسروي بود. اينجا بود که امام خميني (ره) کتاب کشفالاسرار را در رد مطالب کسروي نوشت. بايد گفت که ارتداد در ابتدا با ظهور اشکالات و طرح مسائلي آغاز ميشود، اما هدف از طرح عمومي آن رسيدن به پاسخ و حقيقت نيست.
آيا کسروي و امثال او با بيطرفي (و به قول خود کسروي بييکسويي) جوابيهها و رديههاي آثار خود را خواندند و نقد کردند؟ آيا اينگونه برخوردها با مرتدين ميتواند مانع از ايجاد يک ناهنجاري اجتماعي شود؟ شايد اگر فدائيان و شهيد نواب صفوي نبودند، جريان کسروي نيز آشوب اجتماعي بزرگي در ايران به راه ميانداخت؛ چنانکه تعلل در اجراي حکم ارتداد باب، منجر به نابسامانيهاي بزرگي در ايران گرديد. اما حکم ارتداد سلمان رشدي پس از انقلاب اسلامي ايران توسط امام خميني(ره)، راه را بر هرگونه تحرک انحرافي بست و سلمان رشدي برخلاف جريانهاي ارتدادي پيش از خود، نه تنها نتوانست تعداد معدودي پيرو پيدا کند بلکه حتي پس از اين حکم مخفي شد و اين امري بيسابقه بود که در تاريخ ايران به ثبت رسيد.
