۰
زیر نقاب آزادی اندیشه
شنبه ۹ بهمن ۱۳۸۹ ساعت ۱۴:۵۸
کد مطلب: 154816
بحث ما در اطراف گفتوگوهای حضرت صالح ـ علیه‌السلام ـ و قوم ثمود بود. پس از آنکه صالح قومش را به فساد و اسراف متهم کرد، قوم ثمود در جواب او تنها حرفی که زدند این بود: صالح تو گرفتار سحر و جادو شده‌ای: قالوا إنما انت من المسحرین [سوره شعراء آیه ۱۵۳]. حرف حصر «انما» در آیه بالا این معنا را میرساند که قوم صالح میخواستند بگویند صالح ما به هیچ شکلی نمیتوانیم برای خودمان توجیه کنیم که تو چرا این حرفها را میزنی. «تنها چیزی (انما) که میتوانیم بگوییم» این است که تو جادو شده‌ای! حتما توجه دارید که صالح ـ مثل همه انبیاء ـ پیشینه بسیار خوبی نزد مردمش داشت. به تعبیر امروزی، از زمره آدمهای بسیار فرهیخته و بافرهنگ محسوب میشد. در سوره هود آمده که قوم صالح به او میگفتند: ای صالح، قبل از اینکه از این حرفها بزنی و ادعای نبوت کنی، به تو امیدها داشتیم، «یا صالح قد کنت فینا مرجوا قبل هذا» [سوره هود آیه ۶۲]. یعنی ما واقعا نمیدانیم چه بلایی سر تو آمده که این حرفها را میزنی؛ حقا که سحر شده‌ای!
اتهام «جادوزدگی» از یک طرف به منزله پایان دادن به گفتوگوها از جانب قوم صالح است و از طرف دیگر نشان میدهد آنها هیچ حرف منطقی و معقولی در برابر سخنان صالح نداشتند. آنها نه دلیلی ارائه میدادند که نشان دهد سخنان صالح غلط است و نه میتوانستند او را به بی‌فرهنگی و بی‌سروپا بودن متهم کنند تا بگویند حرفهایش اهمیتی ندارد. پس تنها حرفی که زدند این بود که تو اصلا جادو شده‌ای!
اگر بهدنبال معادل امروزی‌تری برای «جادوزدگی» میگردید، من تعبیر «شستوشوی مغزی» را پیشنهاد می‌کنم. شخصا، شاهد بوده‌ام که برخی از پدران و مادران به اصطلاح روشنفکر و لیبرال، وقتی میبینند جوانانشان ـ با منطق و استدلال ـ از دین و مذهب سخن میگویند، ادعا میکنند که کسی فرزندان آنها را شستوشوی مغزی داده است! جالب است که نزد این افراد، اگر فرزندان، همه عمر را ـ غافل از هر کس و هر چیز ـ در مسیر کسب ثروت طی کنند یا حتی در پارتیهای شبانه بگذرانند، جایی برای نگرانی وجود ندارد. اما اگر ـ زبانم لال (!) ـ فرزندانشان دم از دین و مذهب بزنند، فورا موجبات نگرانی خانواده فراهم می‌شود. بعد هم با اینکه در همه عمر دم از آزادی و آزاداندیشی زده‌اند، بدون اینکه کاری به اندیشهها و استدلالات فرزندانشان داشته باشند، آنها را متهم میکنند که کسی مغزشان را شستوشو داده است؛ اتهامی که هیچ درک علمی دقیقی هم از آن ـ تازه اگر این مفهوم جایی در علم داشته باشد ـ ندارند. یعنی وقتی چنین اتهامی را وارد میکنند، نه از بیولوژی مغز چیزی سر در میآورند و نه از روان‌شناسی ذهن. درست مثل قوم ثمود، منظورشان ـ فقط و فقط ـ همین است که نمیدانیم چطور، اما افکار تو عوض شده است.
این است که به ناگاه قید شعارهای پر زرق و برق آزادی اندیشه و «تضارب آراء» و نظایر آن را میزنند و چون زشت است در قرن ۲۱ از جادو و جنبل سخن به میان آورند، معادل روشنفکرانه و ـ به ظاهر ـ علمی آن را بهکار برده فرزندانشان را به شستوشوی مغزی شدن متهم میکنند. در عینحال، سعی دارند رابطه عاطفی خود را با فرزندانشان نیز حفظ کرده و گناه را به گردن کسی بیندازند که آنها را شستوشوی مغزی داده است!
چه در مورد کسانیکه اتهام شستوشوی مغزی را وارد میکنند و چه در مورد کسانیکه اتهام جادوزدگی را، اصل مطلب این است که منطقشان ضعیف است و چارهای جز پایان دادن به گفتوگوها و حواله دادن ماجرا به چیزیکه هیچ توجیهی برای آن وجود ندارد، پیش پایشان نیست.
ضعیف بودن منطق قوم صالح زمانی روشن‌تر می‌شود که میبینیم آنها بعد از وارد کردن اتهام جادوزدگی، همان حرفی را تکرار میکنند که قوم نوح به پیغمبرشان میگفتند. اینکه اصلا چرا باید به حرف‌های تو اهمیتی بدهیم؛ تو هم یک انسانی هستی مثل همه؛ نظری هم اگر داری، نظر شخصی خود توست و مثل همه نظرات دیگر و در ردیف بقیه آنهاست: ما أنت الا بشر مثلنا [سوره شعراء آیه ۱۵۴].
آیا صالح ادعا کرده بود جن یا فرشته است؟ مسلما نه. پس چرا به صالح میگویند تو بشری هستی مثل بقیه؟ و چطور میخواستند با گفتن این حرف او را ساکت کنند؟ جواب روشن است. منظور آنها از گفتن این حرف چیزی جز این نبوده که از بین نظرات گوناگونی که میان انسانها ظهور می‌کند، «هیچ کس نمیتواند» ادعا کند به «حقیقت» دست یافته است. پس تو ای صالح، اگر نظریه‌ای هم داری، نظر شخصی خود توست و نباید انتظار داشته باشی که دیگران هم از نظر تو پیروی کنند؛ نظر هر کس برای خودش محترم است. خلاصه کنم: یک «پلورالیزم» به تمام معنا. پلورالیزمی که ـ مثل همه پلورالیزمهای تاریخ ـ اگر چه ادعا دارد کثرت‌گراست، اما دقیق که نگاه میکنی بر معرفت‌شناسی و جهان‌بینی خاصی استوار است. به همین دلیل، هر چند ادعا دارد که در قبال جهانبینیهای گوناگون بی‌طرف است، اما در واقع، بهصورت پنهان جهان‌بینی و معرفت‌شناسی خاص خودش را القاء می‌کند.
قوم صالح نیز چنین بودند. با اینکه به او میگفتند تو هم انسانی هستی مثل بقیه و نظراتت رجحانی بر باقی نظریات ندارد، اما در واقع پیشفرضهای خاص خودشان را بر هر نظریه دیگری ترجیح میدادند. بهترین شاهد این ماجرا گفتوگوی بعدی آنها با صالح و آیت و نشانه خواستنشان از اوست: فأت بایه ان کنت من الصادقین [سوره شعراء آیه ۱۵۴]. بهزودی خواهیم دید وقتی آنها از صالح نشانه‌ای برای صدق گفتارش خواستند، صالح پذیرفت و دقیقا همان آیتی را آورد که خود آنها درخواست کرده بودند؛ اما آنها باز هم زیر بار نرفتند. چرا؟ چون جهان‌بینی غالب در میان آنها ـ چنان چه قبلا توضیح دادیم ـ یک «جهان‌بینی مادی» و معرفت‌شناسی آنها ـ اساسا ـ یک «معرفت‌شناسی صرفا تجربی» و «مبتنی بر محسوسات» بود. به همین دلیل، هرگز حاضر نبودند به چیزی از سنخ نبوت و پیغمبری اعتقاد پیدا کنند. در نتیجه با اینکه صالح از خود آنها پرسید: چه معجزهای بیاورم تا مرا تصدیق کنید و همان معجزه را نیز آورد، اما باز هم به او ایمان نیاوردند.
بههر صورت چنان چه قبلا گفتیم، این منطق قوم ثمود ـ یعنی از میدان به در کردن استدلالات حریف با تمسک به پلورالیزم ـ نیز دقیقا همان منطقیست که تمدن لیبرال غرب بر پایه آن بنا شده است. منطقی که اساسا دغدغه چندانی برای کشف حقیقت ندارد و همواره بهدنبال راه حلهای عمل‌گرایانه (Pragmatistic) ـ و نه حقیقت‌گرایانه (Realistic) ـ است. وقتی صالح به آنها میگوید من بهعنوان فرستاده خداوند به شما اعلام می‌کنم که از حد اعتدال خارج شده‌اید و بهجای سعادت، راه فساد را دنبال میکنید، اصلا و ابدا بهدنبال این نیستند که ببینند آیا او راست میگوید یا نه. این است که در جواب میگویند تو هر نظری داری، نظر شخصی خود توست و چیزیست در ردیف باقی نظریات؛ ما نیز زیاد کاری به این نداریم که حقیقت چیست. پس مهم نیست که تو چه میگویی. مهم این است که نباید نظرات ایدئولوژیک خود را مبنای قضاوتهای اجتماعی و سیاسی قرار داده، خودت را حق و دیگران را باطل بخوانی.
بههر شکل، صالح آیت خودش را نشان داد. انشاء‌الله در مقالات بعد، فیلمی را برایتان تعریف خواهم کرد! فیلمی بسیار عمیق، با جلوههای ویژه (special Effect) بسیار دیدنی، و البته مستند. سند این داستان را میتوانید در روایاتی که از پیامبر( صلی‌الله علیه و آله و سلم) و ائمه معصومین( علیهم‌السلام) به ما رسیده مشاهده کنید. علامه طباطبایی در ذیل آیات سوره هود ـ وقتی درباره قوم ثمود سخن میگویند ـ جزییات ماجرای صالح را بر پایه روایات معتبری که وجود دارد، شرح میدهند. منتظر این فیلم باشید، تا مقاله بعد!
