کارنامه برگزاری انتخابات الکترونیک/ چرا دولت نمره قابل قبول در انتخابات نگرفت؟

 
محورهای مهم انتخابات الکترونیک
فرآیند انتخابات الکترونیک دو مولفه مهم دارد؛ یکی احراز هویت رای‌دهنده با کارت ملی که از طریق سرور وزارت کشور به صورت آنلاین احراز هویت می‌شوند و به آنها تعرفه الکترونیک می‌دهند که در صندوق اخذ رای الکترونیک رای بدهند و دیگری آرای صندوق‌ها که به صورت الکترونیک شمارش خواهند شد.
 
مزایا انتخابات الکترونیک
حامیان انتخابات الکترونیکی بر این نظر هستند که انتخابات الکترونیکی می‌تواند هزینه‌های برگزاری انتخابات را کاهش داده و در عین حال مشارکت عمومی را افزایش دهد. علاوه بر این، رأی‌ گیری الکترونیک،‌ سریع و با ضریب خطای بسیار اندک برگزار می‌شود. همچنین به محض تمام‌شدن ساعت رأی‌گیری، دستگاه می‌تواند گزارش رأی‌گیری را در اختیار مجریان قرار دهد؛ گزارشی که در آن تعداد افراد شرکت‌کننده و میزان رأی هر کاندیدا مشخص است.در واقع با این روش، با پایان ساعت انتخابات، برگزیدگان مردم هم مشخص می‎‌شوند و  نتیجه اعلام می‌شود.
 
معایب انتخابات الکترونیک
از نظر منتقدان نیز برگزاری انتخابات بدون استفاده از کاغذ، باز شمارش آرای اخذ شده را به فرایندی سخت بدل می‌کند و در عین حال دستکاری و تقلب در شمارش می‌تواند نتایج واقعی را به هم بریزد. چون از این منظر، در روش سنتی هنگام ثبت رای در حوزه‌ها از افراد شناسنامه گرفته شده و هویت ایشان پیش از ثبت رای محرز می‌شود. اما احراز هویت در فضای دیجیتال دشوارتر است و همین احتمال تقلب را بالا می‌برد. احتمال ضریب امنیتی پایین دستگاه‌های رأی گیری و دستکاری انتخابات از سوی هکرها هم دیگر معایبی است که برای این روش برمی‌شمرند. 
 
سابقه انتخابات الکترونیک در ایران
 اولین تلاش‌ها برای برگزاری انتخابات الکترونیکی در ایران به دولت سازندگی و دور دوم انتخاب هاشمی رفسنجانی به عنوان رئیس‌جمهور، برمی‌گردد. در آن زمان هنوز اینترنت فراگیر نبود بنابراین تصمیم گرفته شد ابتدا با دستگاه فکس اقدام به خواندن آرا کنند ولی این روش به دلایل مشکلات فنی اجرایی نشد و پس از آن روش خوانش نوری برگه‌های رای پیش‌بینی شد. هر چند این روش اجرایی و پیروز انتخابات اعلام شد، اما بنا بر اعلام، میزان آرای باطله در این انتخابات زیاد بود و نتیجه آن شمارش دستی آرا در دوره‌های آتی بود. 

به تدریج با فراگیرتر شدن اینترنت و توسعه ابزارهای الکترونیکی در دنیا، بحث برگزاری انتخابات به صورت الکترونیک در دنیا مسلط شد. در ایران نیز با روی کار آمدن دولت اصلاحات الکترونیکی کردن انتخابات به محل بحث مجریان انتخابات بدل شد. در این دوره اولین تلاش‌ها برای برگزاری انتخابات در سال ۱۳۷۷ و همرمان با برگزاری نخستین انتخابات شورای شهر آغاز شد. دولت در این دوره از انتخابات، در کنار شمارش سنتی آراء، از روش الکترونیکی در شمارش آراء نیز استفاده کرد.

بار دیگر در سال 1378، وزارت کشور برای استفاده از تجهیزات الکترونیکی در انتخابات مجلس ششم وارد بحث با شورای نگهبان شد اما شورای نگهبان به دلیل مباحث حقوقی و ساختاری، با آن موافقت نکرد. از آن سال همچنان برگزاری انتخابات به صورت الکترونیک به محل اختلاف میان وزارت کشور و شورای نگهبان بدل شده است. نگرانی شورای نگهبان از صحت و درستی این روش یکی از موانع اجرای انتخابات الکترونیک در ایران است. 

تاکنون انتخابات پنجمین دوره شوراهای شهر و روستا در 139 شهر در سال 1396 کاملا الکترونیکی برگزار شده و بیش از هشت میلیون نفر با این تجهیزات رای داده‌اند. بار دیگر نیز شورای نگهبان با برگزاری انتخابات الکترونیک ششمین دوره شوراهای شهر و روستا در 8 کلان شهر و 16 مرکز استان در 28 خرداد 1400 موافقت کرد تا انتخابات در شهرهای مشهد، شیراز، کرج، اهواز، کرمانشاه، قم، اصفهان، تبریز، بوشهر، بیرجند، قزوین، بندرعباس،  شهرکرد، زنجان، یاسوج، همدان، ارومیه، رشت، بجنورد، سمنان، گرگان، ایلام، خرم آباد و ساری به شیوه الکترونیک برگزار شود. در کل از ۳۱ استان کشور، در مراکز ۲۴ استان، انتخابات تمام الکترونیک در تمامی شعب برای انتخابات شورای اسلامی شهر و روستا بود و در سایر شعب سراسر کشور تمام عملیات احراز هویت، ارسال صورت جلسات، تعریف صورتجلسه و ورود اطلاعات همچنین عملیات تجمیع تا زمان نتیجه گیری کاملا الکترونیکی، بود. اما هیأت مرکزی نظارت بر انتخابات شوراها با برگزاری انتخابات الکترونیک در شهر تهران به دلیل برگزاری همزمان  ۴ انتخابات ریاست‌ جمهوری، شورای شهر، میاندوره‌ای مجلس شورای اسلامی و میاندوره‌ای مجلس خبرگان رهبری مخالفت کرد.
 
از بلاکچین آذری جهرمی چه خبر؟
تلاش دولت برای برگزاری الکترونیکی انتخابات در حالی بود که محمدجواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات نیز به طور ضمنی بر استفاده از فناوری بلاک‌چین در انتخابات تاکید داشت و آن را رمز شفافیت در انتخابات می‌دانست این درحالی بود که بسترهای لازم برای این امر فراهم نبود و حتی با گذشت چندین سال از تلاش دولت‌های گوناگون برای برگزاری الکترونیکی انتخابات هنوز زمینه‌های لازم و کافی برای این کار میسر نشده بود. 

همین امر شاید یکی از دغدغه‌های اصلی شواری نگهبان در مخالفت با اجرای این امر به صورت کامل است، چرا که نبود مقدمات مطلوب ممکن است امنیت برگزاری انتخابات را تهدید کند. 
 
آسیب‌ شناسی انتخابات الکترونیک 1400
در این دوره الکترونیکی کردن انتخابات شوراهای شهر و روستا با برخی مشکلات همراه بود مشکل در ارسال کارت‌های الکترونیکی به مراکز اخذ رأی، تأخیر ارسال 360 صندوق الکترونیکی، اختلال در برگزاری الکترونیک انتخابات شوراها که سبب تاخیر در شروع انتخابات و معطلی چند ساعته مردم شد از جمله انتقادهایی بود که به اجرای انتخابات وارد شد که کم‌کاری و تعلل دولت را به رخ می‌کشید و از نظر برخی نیز بهانه‌ای برای کارشکنی عامدانه دولت فراهم ساخت.

از سویی نیز عدم هماهنگی و تعلل در اعلام نتایج انتخابات شوراها در برخی شهرها چون شیراز رخ داد در حالی که یکی از مزایای انتخابات الکترونیک اعلام سریع نتایج انتخابات بود. همه اینها در حالی بود که اعلام  شده بود هیچ مشکلی در روند برگزاری الکترونیکی انتخابات وجود ندارد.

تجارب کشورهای دیگر نشان می‌دهد در برگزاری رأی‌گیری الکترونیکی باید به موارد متعددی توجه داشت، که ازجمله آن می‌توان به مواردی همچون تعیین سطوح دسترسی در نرم‌افزارهای رأی‌گیری متناظر با نقش کارکنان انتخاباتی، حفظ محرمانگی برگه رأی، عدم تأثیرگذاری فرآیندهای رأی‌گیری الکترونیکی بر روی نتیجه آرا، برگزاری نظرسنجی از رأی‌دهندگان و کارکنان انتخابات، برگزاری پایلوت‌های گسترده و ارزیابی تمامی فرآیندها، ایجاد انجمن‌های تخصصی نخبگان و پژوهشگران برای ارزیابی سیستم رأی‌گیری الکترونیکی به منظور بهبود مسائل فنی، امنیتی و فرآیندی اشاره کرد که به نظر نمی‌رسد دولت توفیقی در فراهم آوردن همه این شرایط کسب کرده باشد. 

از سوی دیگر نیز طبق گزارش موسسات بین المللی (که در سایت مرکز پژوهش های مجلس آمده است)، 63 درصد کشورهای مختلف دنیا از شیوه رأی گیری الکترونیک استفاده نمی‌کنند و 6 درصد از این گونه کشورها، کشورهایی هستند که زمانی در آنها رای گیری الکترونیکی بکارگیری شده بود، اما اکنون این شیوه را کنار گذاشته‌اند. برای نمونه در هلند که از پیشتازان الکترونیکی کردن انتخابات است حالا از برگه‌های رأی کاغذی و شمارش دستی استفاده می‌شود. همچنین سازمان مردم نهادی با شعار «ما به دستگاه‌های رأی گیری اعتمادی نداریم» نگرانی‌هایی در رابطه با امنیت دستگاه‌های رأی‌گیری و سیستم رأی‌گیری اینترنتی برانگیخته است. این در نهایت به تصمیم عدم استفاده از این سیستم‌ها منجر شد و رأی‌گیری الکترونیکی در هلند دوباره ارزیابی و بررسی شد. با این حال همچنان بحث‌ها پیرامون به کارگیری رأی‌گیری الکترونیکی متوقف نشده است.

توجه به این مصادیق نشان می‌دهد الکترونیکی کردن انتخابات چندان آسان نیست و نیازمند مقدمات جدی است که بتواند محرمانه بودن رأی و قابلیت راستی آزمایی توسط رأی دهندگان، احزاب سیاسی و سایر بازیگران را میسر سازد.