احتمالا جنگهای آینده جهان‌آبکی خواهند شد!
سه شنبه ۲۴ شهريور ۱۳۹۴ ساعت ۲۳:۳۷
کد مطلب: 444767
گزارش‌های بین‌المللی بیانگر این است که در ٥٠ سال آینده میزان ازبین‌رفتن آب سه‌برابر خواهد شد و تا سال ٢٠٣٠ بیش از ٨٠٠ میلیون نفر از مردم دنیا به آب شرب، دسترسی نخواهند داشت.
در این چارچوب تحلیلگران بر این اعتقادند که مردمان تشنه، سیاست‌ورزان فرصت‌طلب و کمپانی‌های قدرتمند، عوامل اصلی بروز جنگهای آبی در آینده خواهند بود. نکته مهم این است که تحقیق‌های سازمان ملل نشان می‌دهد از ٣٠ کشوری که تا ٢٠٢٥ با تنش آبی مواجه خواهند شد ١٨ کشور آن در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا خواهند بود.
در‌این‌میان باتوجه‌به اینکه چندی است مسئله آب یک موضوع مهم، هم در عرصه سیاست‌گذاران و هم در عرصه عمومی و فعالان مدنی تبدیل شده است به نظر می‌رسد بررسی تجارب برخی کشورها که با کمبود آب مواجه شده‌‌اند می‌تواند تصویری از تأثیرات اجتماعی-امنیتی بحران آب نشان دهد.
الف – یمن
در میان بحران‌های مختلفی که یمن با آن روبه‌رو است، بحران آب یکی از مهم‌ترین‌ها آنهاست. ازآنجایی‌که ٧٠ درصد مردم یمن در روستاها زندگی می‌کنند دسترسی آنها به امکانات شهری ناچیز است. در پایتخت این کشور یعنی صنعا نیز فقط ٤٠ درصد به خدمات شهری و لوله‌کشی‌های آب دسترسی دارند که این عده اگر خوش‌شانس باشند هفته‌ای دو روز شاهد خروج آب از لوله‌های منازل خود هستند. گزارش‌ها حکایت از آن دارد که نیمی از جمعیت یمن (حدود ١٤ میلیون نفر) در چالش روزانه برای دستیابی و یا خرید آب به سر می‌برند.
میزان دسترسی مردم یمن به آب از سال ١٩٩٠ به این سو، سال‌به‌سال کمتر شده است. برای نمونه گزارش سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد درحالیکه در سال ١٩٩٠، ٨٤ درصد مردم به آب دسترسی داشتند در سال ٢٠٠٤ این رقم به ٧١ درصد کاهش یافته است؛ درحالیکه در سال ١٩٩٠ سرانه دسترسی به آب در این کشور ٤٦٠ مترمکعب بوده است که این عدد هم‌اکنون به ١٢٠ مترمکعب کاهش یافته است.
گزارش‌های تحقیقاتی منتشرشده در خصوص بحران آب در یمن بیانگر این است که بیش از ٨٠ درصد نزاع‌های صورت‌گرفته در روستا‌های این کشور به دلیل مسئله آب است.
باید توجه داشت یکی از عوامل تشدیدکننده بحران آب در یمن ورود بیش از دو میلیون مهاجر سومالیایی بوده است که به دنبال بروز جنگ داخلی در سومالی به کشور همسایه خود یمن مهاجرت کردند.
ب- برزیل
بروز خشک‌سالی در سال‌های گذشته باعث شده است که هم‌اکنون دو شهر بزرگ برزیل یعنی «سائوپائولو» و «ریودوژانیرو» در یک چالش و نزاع دائمی برای دسترسی به منبع آبی مشترک (جاگواری) بین این دوشهر به سر ببرند.
بحران آبی به‌ویژه در شهر سائوپائولو بسیار جدی است، حداقل ٥٠ درصد مردم این شهر ماهانه تجربه چند روز دسترسی‌نداشتن به آب را دارند و بعضا در بخش‌هایی از سائوپائولو، مردم ١٣ ساعت در روز آب ندارند. چندی پیش رویترز خبر داد میزان قطعی آب در نقاط مختلف برزیل باعث شورش‌های مردمی هم شده است.
مردم برخی مناطق در سائوپائولو در اکتبر گذشته جاده‌ها و خیابان‌ها را بستند و خواستار رسیدگی دولت به وضعیت بی‌آبی شدند. گزارش‌ها بین‌المللی نشان می‌دهد هم‌اکنون برزیل با خشک‌سالی تاریخی روبه‌رو است که در ٨٠ سال گذشته سابقه نداشته است و میزان آب در رودخانه «جاگواری» به کمترین مقدار خود در صد سال اخیر یعنی ٣٠ متر زیر حد طبیعی نیز رسیده است.
بحران کم‌آبی باعث تعطیلی کارناوال‌های معروف برزیل هم شده است. برای مثال شهرداری آراراس اعلام کرده است: شرایط خوب و دلایل درستی برای برگزاری کارناوال نداریم که یکی از مهم‌ترین آنها بحران آب است.
وجه دیگر از چالش کم‌آبی در برزیل درگیری فعالان محیط‌زیست و مردمان بومی با پروژه‌های دولتی مانند سد‌ها است. برای نمونه در سال ٢٠١٠ دولت برزیل احداث سد هیدروالکتریکی را در مناطق جنگلی آمازون آغاز کرد که این مسئله با اعتراض شدید و تظاهرات بومی‌ها مواجه شد.
احداث این سد ١١ میلیارد دلاری سبب اعتراضات شدید و کشته‌شدن چندین فعال محیط‌زیست شد. لازم به ذکر است مطالعات محیط‌زیستی عنوان کرده‌‌اند بحران بزرگ کم‌آبی در برزیل از سال ٢٠١٨ آغاز خواهد شد و اگر دولت این کشور تدابیر لازم را برای مواجهه با این چالش نیندیشد باید منتظر تبعات مختلف این بحران باشد.
ج- بولیوی
در سال ٢٠٠٠، هزاران نفر از مردم شهر کوشابامبا (سومین شهر بزرگ بولیوی) در اعتراض به خصوصی‌شدن شرکت‌های آبی و بالارفتن نرخ آب سلسله تظاهرات‌های خشونت‌آمیزی را شکل دادند. برای بسیاری از خانوارهای این شهر افزایش نرخ آب به این معنا بود که حدود نیمی از درآمد ماهانه آنها برای پرداخت قبض‌های آب باید هزینه شود.
در‌این‌میان بعد چندین هفته تظاهرات خشونت‌آمیز که منجر به کشته‌شدن یک نفر توسط پلیس و مجروح‌شدن چندین نفر شد، صدای معترضان شنیده شد و دولت از تصمیم خود عقب‌نشینی کرد. لازم به ذکر است در سال ٢٠١١ از حادثه کوشاباما یک فیلم نیز با عنوان También la lluvia ساخته شد.
د – سوریه
در شمار علل متفاوت تاریخی، سیاسی، اجتماعی و دخالت‌های برخی کشورهای غربی و عربی که به‌عنوان برخی عوامل در ایجاد و تشدید بحران در این کشور مورد‌توجه بودهاند، چالش‌های زیست‌محیطی و بحران آب که تأثیر ویرانگری بر مردم این کشور داشته نیز باید مورد‌توجه و دقت قرار گیرد.
کاهش ٣٥ درصدی باران در سوریه، احداث سدهای عظیم در ترکیه، کاهش میزان آب رودخانه‌های فرات و دجله، افزایش شمار چاه‌های آب حفرشده از ١٣٠ هزار به ٢١٣ هزار ظرف شش سال که همراه با تحت تأثیر قرار‌گرفتن بیش از یک‌‌و‌نیم میلیون نفر از مردم این کشور بوده است باعث مهاجرت و جابه‌جایی عظیم جمعیت از روستاها به شهرهایی نظیر درعا، دمشق و حُمص شد که این مهاجرت بزرگ‌ترین جابه‌جایی جمعیت در تاریخ سوریه مدرن بوده است.
نبود یک سیاست و برنامه مدون برای حمایت اجتماعی و تدبیر درباره این مهاجران آب و محیط‌زیست، سبب شد این مهاجران فقیر و فلاکت‌زده که همه‌چیز خود را از دست داده بودند، پتانسیلی عظیم برای شروع هرگونه تنش و درگیری را داشته باشند. جرقه اعتراض‌ها در ١٥ مارس ٢٠١١ در شهر «درعا» ـ در نزدیکی مرز اردن ـ در جنوب این کشور زده شد و هزاران نفر از مردم خواستار کمک دولت شدند. درخواست کمکی که متأسفانه با واکنش هوشمندانه دولت مواجه نشد.
هـ- کنیا
بحران آبی در کنیا در سال ٢٠٠ هزینه‌ای بیش از ٥ میلیارد دلار به اقتصاد این کشور وارد کرد. در سال ٢٠١٣ مشکل کم‌آبی، زمینه را برای افزایش بیماری در کنیا ایجاد کرد و گفته می‌شود ٨٠ درصد از بیماری‌های این کشور به دلیل استفاده از آب آلوده بوده است.
سازمان ملل متحد گزارش داده است در سال ٢٠١٣ درگیری‌های خشونت‌بار میان قبایل در شمال کنیا به دلیل گله‌دزدی و حملات انتقام‌جویانه به‌ویژه رقابت بر سر دسترسی به زمین و منابع آب باعث شده است ٣١٠ نفر جان خود را از دست بدهند.
این گزارش می‌افزاید: رویارویی‌های خشونت‌بار میان قبایل گله‌دار که برای دستیابی به منابع کمیابی مانند چارپایان و آب رقابت می‌کنند، به علت دسترسی آسان به سلاح‌های خودکار و نبود افسران امنیتی دولتی، تشدید شده است. از‌سوی‌دیگر بحران آب باعث ایجاد درگیری بین اتیوپی و کنیا نیز شده است.
د- مصر- اتیوپی- سودان
افزایش درگیری‌های داخلی در سودان سبب بروز بحران شدید آبی در این کشور شده است. فقط در سال ٢٠١٢ طبق گزارش Médicins Sans Frontières روزانه ١٠ نفر بر اثر دسترسی‌نداشتن به آب در کمپ‌های سودان جنوبی، جان خود را از دست می‌دهند.
در مصر نیز بحران آب یک چالش جدی است. در سال ٢٠١٢ مردم محلی Abu Simbel در اعتراض به دسترسی‌نداشتن مردم بومی و محلی به منابع آبی ده‌ها توریست را به اسارت گرفتند. در سال ٢٠١٣ نیز تظاهرات اعتراض‌آمیز مردم که به دلیل عدم دسترسی به آب آشامیدنی و کشاورزی در استان بنی‌سویف صورت گرفت، به خشونت کشیده شد و باعث مرگ دو نفر شد. در استان منیای مصر نیز اعتراض خیابانی مردم در ژانویه ٢٠١٣ سبب زد‌و‌خورد شدید و مجروح‌شدن چندین نفر شد.
در‌این‌میان در سال ٢٠١٢ انتشار اخباری مبنی بر توافق محرمانه بین اتیوپی و سودان بر سر احداث سد موسوم به هزاره باعث نگرانی شدید مقامات مصری شد. این سد که یکی از بزرگ‌ترین سدهای دنیا و بزرگ‌ترین سد هیدروالکتریکی در آفریقا به شمار می‌آید و تاکنون ٤٠ درصد آن تکمیل شده است در مرز اتیوپی و سودان و بالادست رود نیل بنا خواهد شد.
دولت مصر اعلام کرده است احداث این سد تأثیرات فراوانی بر شهروندان پایین‌دست رودخانه نیل خواهد داشت و باعث ایجاد مشکلات فراوان در‌زمینه دسترسی به آب برای مصارف کشاورزی، صنعتی و آشامیدنی خواهد شد. مخالفت پایین‌دست رود مصر که همواره از دوران باستان، توسعه‌اش متکی بر رود نیل بوده است آن‌چنان بود که در سال ٢٠١٣، محمد مرسی و کابینه‌اش در جلسه‌ای که به‌صورت زنده از تلویزیون پخش می‌شد، راه‌های نابودکردن سد را بررسی می‌کردند.
لازم به ذکر است اخیرا وزرای آب سه کشور اتیوپی، مصر و سودان گفت‌و‌گوهایی در خصوص احداث این سد آغاز کرده‌‌اند. گفتنی است برخی کارشناسان بر این باورند اسرائیل نیز نقش زیادی در تحریک اتیوپی، کنیا و اوگاندا برای لغو توافق‌نامه ١٩٢٩ که بین ١٠ کشور حوزه نیل به امضا رسیده، داشته است. طبق توافقات سال ١٩٢٩ این حق به مصر داده می‌شد که با داشتن دوسوم از آب نیل، حق وتوی پروژه‌های بالادست این رودخانه را داشته باشد.
واقعیت این است که تنش‌ها و چالش‌ها بر سر آب، محدود به مناطق ذکرشده نیست. برای نمونه استرالیا در سال‌های ٢٠٠٦ و ٢٠٠٧ با بحران کم‌آبی مواجه شد، سد دره هلمند در افغانستان یکی از دلایل درگیری در جنوب این کشور بود است، هند و پاکستان بر سر کنترل سرچشمه‌های رود ایندوس درگیری دارند، یکی از تنش‌های قدیمی و همیشگی بین رژیم صهیونیستی و فلسطین مناقشات آبی است، چین، بوتسوانا، مکزیک، ونزوئلا، تایلند و سنگال از دیگر کشورهایی بودهاند که تنش کم‌آبی را در این سال‌ها تجربه کرده‌‌اند.
باید تأکید شود فقط در سال ٢٠١٣ بیش از ١٣ تنش و درگیری مرتبط با آب در جهان رخ داده است. نکته بسیار مهم در خصوص ستیز بر سر آب، این است که از ١٩٩٧ به‌این‌سو یک تغییر جدی در این جنگهای آبی رخ داده است و آن این است که ماهیت این تنش‌ها به سمت جنگهای داخلی و ستیزهای درون‌سرزمینی جهت‌گیری کرده است. این، به این معناست که ازاین‌پس جنگ آب نه‌تنها میان کشورها که درون کشورها نیز تشدید خواهد شد.
جمع‌بندی اینکه، مسئله کمبود آب امروزه در مناطق مختلف جهان آن‌چنان شکل بحرانی به خود گرفته است که موضوع تنش‌ها و جنگهای متعددی شده است. بر‌این‌اساس ضروری است که سیاست‌گذاران، فعالان مدنی، روزنامه‌نگاران و دانشگاهیان با افزایش مطالعات کاربردی، تدوین سیاست‌های ملی و منطقه‌ای و افزایش آگاهی‌های عمومی دراین‌خصوص مدبرانه مانع از آن شوند که آب، این مایه حیات، آرامش و آبادانی؛ باعث‌و‌بانی درگیری‌ها و جنگ‌ها شود.
روزبه کردونی پژوهشگر اجتماعی
