فناوری پائین و قدیمی پالایشگاه‌های نفت
شنبه ۱۸ مرداد ۱۳۹۳ ساعت ۱۶:۱۲
کد مطلب: 374316
مقدمه
پالایشگاه‌های نفت کشور با متوسط عمری بالای ۳۵ سال موجب شده اند تا ایران به عنوان یکی از کهنسال‌ترین صنایع پالایش نفت در جهان به حساب آید. با توجه به اینکه سالیان زیادی از این تجربه می‌گذرد اما در جهت ارتقای کیفی و فناوری پالایشگاهها گام‌های مناسبی پیموده نشده است و فرسودگی و قدیمی بودن تجهیزات و فناوری‌های پالایشگاهها، سبب شده است تا حجم زیادی از محصولات پالایشی کشور را نفت‌کوره (محصولی کم‌ارزش‌تر از نفت خام) تشکیل دهد و در مقابل سهم فرآورده‌های سبک مانند بنزین بسیار پایین باشد. همانطور که در بخش اول این یادداشت نیز به آن اشاره شد، پالایشگاه‌های نفت بسته به میزان پیچیدگی‌های تکنولوژیکی و فناوری‌های کارآمد به کار رفته در آن‌ها، فرآورده‌های متفاوتی را تولید می‌کنند که نهایتاً تعیین کننده‌ی میزان سود پالایشگاهی می‌باشند.
بر اساس محاسبات صورت گرفته برای تعیین میزان سطح پیچیدگی و به روز بودن پالایشگاه‌های کشور، عدد نلسون به طور متوسط ۵٫۴ گزارش شده است. چگونگی تأثیر عدد نلسون بر سهم هر یک از محصولات در سبد فرآورده‌های نفتی ایران را از طریق مقایسه با سبد پالایشی انگلیس (متوسط عدد نلسون ۲۶٫۸) میتوان مشاهده نمود و همانطور که نمودار ۱ پیداست، پالایشگاه‌های ایران توزیع نامناسبی را به خود اختصاص داده اند، به‌نحوی که در پالایشگاه‌های کشور بیش از ۵ برابر پالایشگاه‌های انگلیس نفت کوره تولید می‌شود.
نمودار ۱- مقایسه سبد فرآورده‌های پالایشگاه های داخلی و کشور انگلیس در سال ۱۳۹۰
همچنین در مقایسه با متوسط سبد تولیدات پالایشگاهی دنیا میزان تولید نفت کوره کشور تقریبا دو برابر متوسط سایر کشورها است و میزان بنزین تولیدی نیز تا متوسط جهانی خود فاصله زیادی دارد. این در حالی است که آمارهای سال‌های اخیر برای آمریکا نشان می‌دهد که سهم تولید بنزین در حدود ۴۷% و همچنین سهم نفت کوره تنها حدود ۳% بوده است.
وضعیت عرضه و تقاضای فرآورده‌های نفتی در کشور
الف) بنزین:
طبق آمارهای شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، وضعیت تولید، مصرف و واردات بنزین تا سال ۱۳۹۰ طبق نمودار ۲ بوده است. در سال ۱۳۹۰ نیز میزان تولید بنزین از پالایشگاه‌های کشور ۴۷٫۳ میلیون لیتر در روز گزارش شده است درحالی که میزان مصرف روزانه کشور ۵۹٫۹ میلیون لیتر بوده است. جهت تأمین و جبران کمبود بنزین مورد نیاز برای مصرف داخل، میزان ۶٫۳۲ میلیون لیتر در روز از طرق واردات جبران شده است. اما طی چند سال اخیر که تحریم مشکلات تأمین فرآورده‌های نفتی را دامن زد، کشور با چالش واردات بنزین و گازوئیل مواجه شد و کاهش حجم واردات بنزین از واحدهای پتروشیمی کشور (روزانه حدود ۵٫۲ میلیون لیتر در روز برای سال ۹۰) جبران شد.
نمودار ۲- میزان تولید و مصرف بنزین در کشور از سال ۱۳۶۸ تا سال ۱۳۹۰(میلیون لیتر در روز)
نمودار ۳- میزان واردات بنزین از سال ۱۳۶۱ تا سال ۱۳۹۰ (میلیون لیتر در روز)
علیرغم اینکه کشور ایران جزء شاخص‌ترین کشورهای دارنده ذخائر نفتی دنیا به حساب می‌آید اما واردات بی‌برنامه بنزین سبب شد تا در سالهایی جزء بزرگترین واردکنندگان بنزین دنیا نیز به حساب بیاید به طوری‌که همانگونه که از نمودار ۳ نیز مشخص است، بدترین حالت وابستگی برای واردات بنزین طی سال ۱۳۸۵ اتفاق افتاده است که طی آن کشور تا مرز ۲۷٫۵ میلیون لیتر در روز واردات داشته است.نمودار ۳- میزان واردات بنزین از سال ۱۳۶۱ تا سال ۱۳۹۰ (میلیون لیتر در روز)
ب) گازوئیل
مطابق آمارهای مربوط به میزان تولید و مصرف گازوئیل در کشور مطابق نمودار ۴، میتوان گفت که در بیشتر مواقع میزان مصرف گازوئیل کشور بیشتر از تولید داخلی آن بوده است، تا با واردات اقدام به تأمین کسری گازوئیل شود. حجم صادراتی این فرآورده نسبت به حجم مصرفی آن بسیار ناچیز است تا جائیکه میتوان صادرات گازوئیل را نادیده گرفت.
نمودار ۴- میزان تولید و مصرف گازوئیل در کشور از سال ۱۳۶۸ تا سال ۱۳۹۰ (میلیون لیتر در روز)
نمودار ۵- میزان واردات گازوئیل از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۹۰ (میلیون لیتر در روز)
ج) نفت سفید
نفت سفید یا نفت چراغ از آغاز پیدایش صنعت نفت تا ۵۰ سال، مهمترین فراورده نفتی بوده است و همچنان نیز در بخش خانگی و بخش‌های عمومی و تجاری بکار می‌رود. تا قبل از سال ۱۳۷۷ میزان مصرف نفت‌سفید کشور بیشتر از میزان تولید داخلی آن بوده و ایران را در مقام وارد کننده حفظ کرده است؛ اما پس از سال ۱۳۷۷، توسعه شبکه گاز رسانی کشور سبب کاهش مصرف این فرآورده نفتی شد، تا جائیکه واردات و پس از آن صادرات نفت سفید به حد صفر رسیده است.
نمودار ۶- میزان تولید و مصرف نفت‌سفید در کشور از سال ۱۳۶۸ تا سال ۱۳۹۰ (میلیون لیتر در روز)
د) نفت‌کوره
همانطور که در نمودار ۷ مشخص است، تولید نفت کوره در کشور همواره بیشتر از مصرف آن بوده و با گذشت زمان این فاصله بیشتر نیز شده است، تا جائیکه سهم نفت کوره در سبد صادراتی فرآورده‌های نفتی به طور چشمگیری بالا بوده است و ۹۳ درصد از حجم صادراتی فرآورده‌های نفتی به این فرآورده نفتی اختصاص داشته است. این درحالیست که نفت کوره با ارزش کمتری نسبت به نفت خام مبادله می‌شود.
نمودار ۷- میزان تولید و مصرف نفت کوره در کشور از سال ۱۳۶۸ تا سال ۱۳۹۰ (میلیون لیتر در روز)
همانطور که قبلاً نیز اشاره شد، حجم بالای نفت کوره تولیدی نسبت به کل ظرفیت پالایشی کشور ناشی از فرسودگی و فناوری پایین پالایشگاه‌های کشور است تا حدی که سالانه بیش از دو میلیارد دلار برای تعمیر و نگهداری تجهیزات پالایشگاهی هزینه می‌شود. این هزینه‌ها در حالی صرف تعمیر و نگهداری پالایشگاهها می‌شوند که با صرف آن میتوان اقدام به ساخت پالایشگاه‌هایی کرد که سال‌هاست مشکل تأمین مالی آن‌ها به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین دلایل توقف احداث آن‌ها به شمار می‌رود.مصرف انرژی یا خود مصرفی پالایشگاهها
مصرف انرژی پالایشگاه‌های کشور یکی دیگر از مباحث مهم و چالش‌زا است که از عمر بالا و سطح پایین فناوری پالایشگاه‌های کشور ناشی می‌شود، به گونه‌ای که هزینه‌های بالایی را برای مجتمع‌های پالایشگاهی به دنبال دارد و از سود و توجیه اقتصادی این صنعت در کشور کاسته است. از آنجا که عمر مفید ۷ پالایشگاه کشور مدت‌هاست که به پایان رسیده است، طبیعتاً خود مصرفی انرژی در این مجتمع‌ها نیز بالاست. میزان مصرف انرژی به صورت نسبتی از کل خوراک تحویلی به پالایشگاه بیان می‌شود و در نمودار ۸ میزان خود مصرفی انرژی در پالایشگاه های ایران و چند کشور دیگر مقایسه شده است.
نمودار ۸- مقایسه نسبت مصرف سوخت به خوراک (خودمصرفی) در پالایشگاه های کشورهای مختلف
مطابق نمودار بالا، مصرف انرژی پالایشگاه‌های ایران به ترتیب ۳ و ۶ برابر مصرف انرژی پالایشگاه‌های کانادا و ژاپن است. از آنجا که بالا بودن مصرف انرژی پالایشگاه‌های کشور ناشی از پایین بودن سطح فناوری و ناکارایی این پالایشگاه‌هاست، بنابراین نیاز مبرم به ارتقای فناوری و اصلاح الگوی مصرف انرژی در پالایشگاه‌های کشور بشدت احساس می شود.جمع بندی
پائین بودن سطح فناوری پالایشگاه‌های کشور سبب شده است تا متناظر با افزایش ظرفیت پالایشی کشور، عرضه فرآورده‌ها متناسب با تقاضای بازار داخلی نباشند و کشور تبدیل به وارد کننده فرآورده های نفتی سبک مانند بنزین شود. فرسودگی و پایین بودن سطح فناوری پالایشگاه ها، ریشه بسیاری دیگر از مشکلات صنعت پالایشی کشور نیز هست که مهمترین پیامدهای این موضوع عبارتند از:
- سبد پالایشی نامطلوب همراه با ارزش افزوده پایین
- مصرف بالای انرژی و هزینه‌های پالایشی
- توجیه اقتصادی پایین برای بخش پالایشی کشور
