در چند سال گذشته گاه و بی گاه شاهد رخ دادن فسادهای بزرگ و کوچکی در سیستم بانکی کشور بوده ایم که کارشناسان بانکی علت اصلی آن عدم اجرای بانکداری اسلامی عنوان می کنند. برخی هم علت این گونه مفاسد را نوع سیستم بانکداری در ایران می دانند که نه شباهتی به بانکداری اسلامی داشته و نه شباهتی به بانکداری غربی می دانند.

سرویس اقتصادی جهان- علی رضایی: برای روشن شدن علل ایجاد فساد در سیستم بانکی به سراغ دکتر حسن سبحانی کارشناس اقتصاد اسلامی و بانکداری رفتیم تا نظرات وی دراین باره جویا شویم. وی معتقد است اگر در سیستم فعلی بانکداری فعلی در ایران فساد رخ ندهد جای تعجب دارد و چیزی که به عنوان بانکداری بدون ربا در کشور در حال اجراست فقط پوسته ای از قوانین اسلامی را دارا یوده در محتوا به هیچ از مفاهیم اسلامی عمل نمی شود.

در زیر مشروح مصاحبه با دکتر سبحانی را خواهید خواند:

جهان: وضعیت بانکداری ایران را در حال حاضر چگونه ارزیابی می‌کنید؟
- بانکداری در ایران از نظر تئوری با قانون بانکداری اسلامی و بانکداری بدون ربا اداره می شود. این ادعا وجود دارد که تا حدودی از نظر تئوری این قانون پشتیبانی کننده بانکدای در ایران است. ارزیابی از عملکرد بانک ها نشان می دهد نباید تا حدود بسیار زیادی این ادعا که بانکداری ایران مبتنی بر عملیات بانکدای بذدون ربا صحت داشته باشد. قاعدتا در همین زمینه باید گفت در بعضی بخش ها پیشروی های خوبی صورت گرفته و در بعضی بخش ها کمتر از قانون موجود پیش رفته ایم.

به طور کلان هم که نگاه کنیم از روند بانکداری و اقتصادی و مشاهد پیامدها تا حد زیادی امثال بنده به این مسئله می‌رسیم که نباید بانکداری ایران را یک نظام بانکی با عملیات بدون ربا دانست. شاید در عنوان غیر ربوی وجود داشته باشد ولی در عمل شبهه غیر ربوی (تا چند درصد)وجود دارد. در همین زمینه باید گفت تا اندازه خیلی زیادی عملیات انجام شده با متن قانون همخوانی ندارد. در قانون اراده هایی وجود دارد که در عمل شاهد آن نمی باشیم. در برخی موارد هم که قانون در حال اجرا شدن می باشد، بیشتر جنبه‌ صوری داشته تا جنبه‌های محتوایی؛ به عنوان مثال عناوین عقودی که بکار گرفته می‌شود به لحاظ عنوان مشابه با متن قانون بوده و لذا از لحاظ کارکرد که باید در غالب عقود مشارکتی و مبادله ای باشند یا سپرده‌های قرض‌الحسنه در سیستم بانکداری فعلی رعایت نشده و اجرا نمی شوند.


جهان: سیستم فعلی بانکداری در ایران به چه مزان با بانکداری اسلامی شباهت دارد؟
- همانطور که گفته شد شباعت زیادی ندارد. دلیل عمده‌ای که برای این موضوع اقامه می‌شود را می توان در جای خود اثبات کرد. در بانکداری مبتنی بر عقود مشارکتی و مبادله‌ای امکان به وجود آمدن یک مفهومی به عنوان بدهی اصولاً وجود نداشته و اصولاً در بانکداری بدون ربا، سیستم بانکی قصد ندارد وام دهد تا فرد بدهکار شده و یا برخی بدهی خود به بانک را برنگردانند و برخی پول را در جای دیگری بر خلاف ان چه در قرارداد و متن عقد آمده است خرج کنند.

این گونه استدلال‌ها برای مشخص کردن عدم کارکرد قانون فعلی در عمل زیاد بوده و نتیجتاً بدهی و مطالبات پرداخت نشده ناشی از این نوع سیستم بانکی می باشد. مثلا در بانکداری اسلامی مفهومی به نا وام وجود نداشته و این در حالی است که بانک با مشتری عقد مشارکت بسته و در این سیتم با مشتری در سود و زیان شریک می شود و در این کار دیگر بدهی وجود نخواهد داشت. اما مشاهده می شود که در عین عقود مشارکتی بدهی وجود دارد.

جهان: علل ایجاد و شکل گیری فساد در سیستم بانکداری ایران چیست؟
بسته به اینکه فساد چگونه تعریف شود به این موضوع می توان پاسخ های گوناگون داد. اگر کسانی از موقعیتی که در اختیار دارند در عدم اجرا و یا نازل اجرا کردن قوانین به منفعت خود و دیگران در آن سیستم نگاه کنند می توان گفت به وسیله آن فرد فساد ایجاد شده است.

در مورد کشور ما می‌توان ادله‌ای را نام برد که چرا سیستم قانون در ایران دور زده می شود و یا سواستفاده در آن اتفاق می‌افتد. یکی از عمده‌ترین دلایل فساد سراسری در بانکداری ایران را می‌توان این موضوع نام برد که به رغم آن که مسئولین ارشد بانکی درصدد هستند قانون بانکداری بدون ربا را خوب اجرا کنند، اما به دلایل فراوانی این موضوع محقق نمی شود.

جهان: مشکل اصلی بانکداری کشور در قوانین خلاصه می‌شود یا در اجرای قوانین بانکداری؟
- در عمل قانون دچار اشکال بوده ولی فساد موجود در بانکداری ایران از انحراف سراسری موجود نشات می گیرد. عدم نظارت دستگاه‌های ذی‌ربط در حُسن اجرای قانون در سیستم بانکی یکی از این دلایل فساد در سیستم بانکی می‌باشد.

تنقیح نشدن قوانین پولی و بانکی مورد نیاز یکی دیگر از این دلایل است. در حالی که قانون بانکداری بدون ربا در بعد از انقلاب طراحی شده اما باید گفت قانون پولی و بانکی کشور برای سال ۱۳۵۱ است. این عدم هماهنگی بین قانون بانکداری بدون ربا و قوانین پولی و بانکی می تواند از دلایل اصلی فساد در سیستم بانکی کشور باشد. یکی از مواردی که انحراف به وجود می‌آید زاویه گرفتن جهت گیری های این دو قاون با یکدیگر است.

عدم باور جدی مسئولین سیستم بانکی از سال ۶۲ به بعد و منفعل بودن در قبال بانکداری ربوی و مفتخر نبودن به اجرای بانکداری بدون ربا و البته و احتمالاً معتقد نبودن به کارآیی آموزه‌های دینی در فعالیت‌های اقتصادی هم می‌تواند از نشانه‌های بی مهری و حتی منزوی شدن قانون بدون ربا باشد و بدیهی است وقتی یک قانون منزوی می‌شود فعالیت بانکی تعطیل نشده ولی بر شیوه‌های غیر مبتنی بر آن قانون اجرا می شود. در یک جمله می توان گفت در حال حاضر عملیات بانکی در ایران پوسته اسلامی داشته و در محتوا تهی از آموزه های اسلامی است.

جهان: اگر محتوای بانکداری کشور خالی از آموزه های دینی است چه چیزی جای آن را پر کرده است؟
- در حال حاضر محتوای تهی شده را بانکداری ربوی پر کرده حتی اگر پوسته غیر ربوی باشد. برای مثال می توان گفت پرداختی‌های مطمئن به سپرده گذاردن حتی اگر دو روز سپرده آنان در سیستم بانکی باشد به آن سود پرداخت می شود. باید پرسید در این دو روز چه کار اقتصادی صورت می گیرد که به آن سود پرداخت می شود. این موضوع یکی از این مواردی است که نشان می دهد ما در عمل در حال اجرای بانکداری ربوی هستیم و بانک ها بر اساس بهره فعالیت می کنند.

نمی توان نظام بانکی را مستقل از جریانات و روندهای کلان اقصادی بررسی کرد. اقتصاد ما با دور شدن از آموزه‌های دینی به سمت سرمایه‌داری رفته و ذهنیت سرمایه‌داری در آن جا خوش کرده است. توجه بیش از اندازه به بخش خصوصی و فراموش کردن این واقعیت که بخش خصوصی در سیستم اقتصادی خود، پرورش دهنده روحیه بدست آوردن سود از هر راه است و این موضوع بدون زحمت در بانکداری ایران اتفاق می افتد. اگر سیستم فعلی بانکداری در ایران فسادی اتفاق نیفتد و چنین اخباری بیرون نیاید تعجب کرد.

جهان: به نظر شما راهکارهای خروج از وضعیت فعلی چیست؟
در جمهوری اسلامی شاید یک پدیده منحصر به فرد در اقتصاد به نام دین یک رسالتی را به عهده گرفت تا از دل آن بانکداری بدون ربا درآمد. موضوع دیگری که به آموزه‌های دین نزدیک باشد در اقتصاد نداریم. کسانی که دغدغه این موضوع را دارند از همان ابتدا اعلام کردند نکند قانون بانکداری بدون ربا درست اجرا نشود و یا قانون ناقص باشد. در عمل آن چه اتفاق افتاده است نه از زبان متخصصین بلکه از زبان توده‌های مردم می توان گفت مازاد دریافت شده همان ربا است. راهکارهای موجود را می توان به دو بخش تقسیم کرد. اول دغدغه قانون از اول به دنبال وضع قوانین واقع بینانه برای این موضوع بوده است، یعنی تغییر قانون بر اساس شرایط موجود. دوم، مسئولین بانکی افرادی باشند که وقتی مسئولیت می‌گیرند به دنبال اجرای قانون باشند و نه این که به ان اعتقادی نداشته باشند.

به نظر شما در اختلاس اخیر مقصران اصلی چه کسانی هستند؟
- همانطور که گفته شد هم سیستم بانکداری و هم قوانین می تواند عامل بروز این نوع فساد ها باشد. اما نکته ای که علت این موضوع است را باید در مجریان و نظارت بر سیستم کاری این مجریان دانست. علت العلل تولید کننده این نوع فسادها عدم استفاده از دین در بانکداری ایران است. سیستم بانکداری ایران که در حال حاضر وجود دارد ربوی بوده و اگر چنین فسادهایی در آن اتفاق نیفتد باید تعجب کرد. این نوع سیستمی که در حال حاضر در بانکداری ایران در حال اجراست تولید کننده این نوع فسادهایی خواهد بود و در صورت عدم تغییر قانون و عدم نظارت می توان گفت در آینده شاهد فسادهای بزرگتر باید باشیم.