یارانه بر مبنای مصرف یا بر مبنای نیاز؟
علی سلیمانیان
چهارشنبه ۱ دی ۱۳۸۹ ساعت ۱۲:۲۰
کد مطلب: 149860
یارانه بر مبنای مصرف یا بر مبنای نیاز؟ پاسخ این سؤال را باید در بررسی دو جامعه معطوف به مفاهیم "توسعه اقتصادی" و "عدالت اقتصادی" جست. دو دیدگاهی که یکی برخاسته از دیدگاه "اصالت سود و سرمایه" و دیگری زیربنای معطوف به دیدگاه اقتصادی اسلام است.
***
در "توسعه اقتصادی" ارزشگذاری‌ها دایر بر مدار اقتصاد است و همه جنبه‌های فردی و اجتماعی زندگی بشری اعم از فرهنگ، سیاست، دانش، ارتباطات اجتماعی، روابط خانوادگی، باورها و حتی ایدئولوژی در سیطره اقتصاد بوده و هر مفهومی خارج از دایره اقتصاد، نامفهوم است.
در نگاه توسعه‌محور، نظام، ابزارها و فرصت‌های اقتصادی به گونه‌ای طراحی می‌شود که همه کارکردهای جمعی جامعه فقط به یک جا ختم شود: "بهره‌مندی بیشتر فرد"؛ و این یعنی صرف مساعی جمعی در جهت منافع فردی. در نگاه توسعه‌محور بیشترین بهره‌مندی از آن کسانی است که بیشترین بهره را از "ثروت" و "مناسبات قدرت" دارند و این نسبت، تصاعدی است.
اما اصلی‌ترین شاخصه جامعه "توسعه‌یافته" و تفاوت آن با جامعه به اصطلاح "توسعه‌نیافته" در میزان "مصرف" است. هر چه میزان مصرف و اتلاف منابع در جامعه بیشتر، جامعه "توسعه‌یافته‌تر" و هر چه میزان مصرف کمتر، به اصطلاح "کمتر توسعه‌یافته" است. در نگاه توسعه‌مدار، مفاهیم "فقر" و "غنا" هم با میزان "مصرف" تعریف می‌شوند. یعنی در فرهنگ "توسعه اقتصادی" بالاترین ارزش، ثروت نیست، میزان "گردش مالی" - یا همان مصرف - است تا منجر به تمتع صاحبان زر و زور از این نظام گردد.
در جامعه‌ی بناشده
اگر چه "عدالت" به معنای "مساوات" نیست، - و همیشه الزاماً عدالت برابر با برابری نیست - اما فاصله طبقاتی در جامعه عدالت‌مدار، بسیار کم است. لکن هیچ مانعی هم بر راه بهره بیشتر، تنها به ازای تلاش بیشتر، وجود ندارد.
مفهوم دوم یعنی "عدالت اقتصادی" دقیقاً در مقابل این مفهوم قرار دارد. در دیدگاه اسلامی اگر چه اقتصاد، خود از منظر "رشد" نگریسته می‌شود و در خدمت "تعالی" و "تکامل" بیشتر جامعه است و تفاوت عمده آن با نگاه توسعه‌محور در عدم رجحان اقتصاد بر فرهنگ است، اما در عرصه خود اقتصاد، اصل بر "عدالت" است. این دیدگاه، متعهد به "بهره عادلانه جمعی از ساز و کار اقتصادی" است.
نظام مبتنی بر "عدالت اقتصادی" به گونه‌ای تنظیم می‌شود که در حوزه عمومی و بهره‌گیری از ثروت‌ها و ظرفیت‌های مشترک اجتماعی، میزان "بهره‌مندی" کل جامعه یکسان است، و ابزارها و قوانین به گونه‌ای نیست که در خدمت یا علیه گروهی از افراد یا اقشار جامعه به کار بسته شود. مناسبات اقتصادی، فرصت‌های برابر اقتصادی را برای همگان ایجاد می‌کند و اگر چه "عدالت" به معنای "مساوات" نیست، - و همیشه الزاماً عدالت برابر با برابری نیست - اما فاصله طبقاتی در جامعه عدالت‌مدار، بسیار کم است. لکن هیچ مانعی هم بر راه بهره بیشتر، تنها به ازای تلاش بیشتر، وجود ندارد.
شاخصه اصلی چنین دیدگاهی "برابری فرصت‌های اقتصادی" است و همان‌گونه که "اسراف" در دیدگاه اسلامی، انسانی و عقلانی، هیچ جایگاهی ندارد، "مصرف" در چنین جامعه‌ای، تنها و تنها بر اساس "نیاز" است. این احساس نیاز است که جامعه را به سمت مصرف می‌کشاند نه بهره‌مندی بیشتر. عدالت اقتصادی یعنی "بهره‌مندی یکسان و تعادل در مصرف".
***
به ابتدای بحث بازگردیم. یارانه بر مبنای مصرف یا بر مبنای نیاز؟ هدف از این
اجرای ناصحیح و ناعادلانه این طرح، نه تنها موجب حرکت به سوی "عدالت اقتصادی" نمی‌گردد، بلکه دقیقاً در تقابل با آن نیز قرار دارد.
و البته حتی نباید چنین برداشت شود که اجرای این طرح در هر صورت، از سوی نگارنده در جهت عدالت تلقی شده است. مراد، تبیین وجوب کلیت طرح و تأیید تغییر صورت اعطای یارانه است، چه آن که اجرای عادلانه چنین طرح بزرگی در جامعه پیچیده امروزی کاری بس دشوار بوده و نیازمند تخصص و تعهد کافی در این زمینه است و اجرای ناصحیح و ناعادلانه این طرح، نه تنها موجب حرکت به سوی "عدالت اقتصادی" نمی‌گردد، بلکه دقیقاً در تقابل با آن نیز قرار دارد.
اما شیرین‌ترین ثمره اجرای صحیح طرح مذکور و حذف تدریجی و گام به گام یارانه از اقلام مصرفی و اعطای یارانه یکسان به کل افراد جامعه با امکان حق انتخاب، "مساوات در تقسیم بیت‌المال" و "حق انتخاب بیشتر در نوع و میزان مصرف" است. این طرح بر بخشی از تصاحب دایمی حقوق محرومان از سوی صاحبان سرمایه پایان خواهد بخشید، و محرومان از بیت‌المال را به حقوق خود نزدیک‌تر خواهد گرداند، و کاهش فاصله طبقات اجتماعی را موجب خواهد شد.
به علاوه، هدفمندسازی یارانه‌ها، جامعه را از مصرف بر مبنای سود به سمت مصرف بر اساس نیاز رهنمون خواهد ساخت و موجب "اصلاح الگوی مصرف جامعه" و سیر اجتماع از جامعه مصرف‌زده به سمت جامعه متعادل خواهد گردید.
امید است طلیعه "عدالت اقتصادی" را با طلوع "طرح هدفمندسازی یارانه‌ها" به تماشا بنشینیم. انشاالله.
