اصرار دولت به انتقال ارز از کانال‌های رسمی در حالی است که کشور در دوره تحریم‌های قبلی با استفاده از کانال‌های مویرگی و غیررسمی صرافی‌ها، حجم عظیمی از مطالبات ارزی خود را وصول می‌کرد. با این حال در دولت کنونی بویژه پس از برجام، به امید رفع تحریم‌های بانکی، نقش شبکه گسترده صرافی‌ها برای نقل و انتقال ارز به حاشیه رفت.

به گزارش جهان نیوز، ۲ روز پیش رئیس‌کل بانک مرکزی برای پنجمین‌بار از زمان آغاز مسئولیت خود، برای وصول مطالبات ارزی به عراق سفر کرد. این سفر نشان داد توافقات اعلام‌شده مقامات در سفرهای گذشته برای پرداخت ‌طلب ایران هنوز اجرایی نشده است. شواهد نشان می‌دهد آمریکا در حال تلاش همه‌جانبه برای ممانعت از انتقال ارز به ایران است.

با این حال اصرار دولت به استفاده از کانال‌های رسمی بانکی برای وصول مطالبات ارزی، مسیر وصول ‌طلب ارزی ایران را پیچیده کرده است. اصرار دولت به انتقال ارز از کانال‌های رسمی در حالی است که کشور در دوره تحریم‌های قبلی با استفاده از کانال‌های مویرگی و غیررسمی صرافی‌ها، حجم عظیمی از مطالبات ارزی خود را وصول می‌کرد. با این حال در دولت کنونی بویژه پس از برجام، به امید رفع تحریم‌های بانکی، نقش شبکه گسترده صرافی‌ها برای نقل و انتقال ارز به حاشیه رفت. روزنامه «وطن امروز» در گزارش حاضر ضمن بررسی جایگاه عراق برای ایران در عرصه جنگ اقتصادی، رویکرد دولت در موضوع نقل و انتقال ارزی بین‌المللی را در گفت‌وگوهایی با کارشناسان این حوزه بررسی کرده است.  

دوشنبه هفته جاری بود که رئیس کل بانک مرکزی در رأس هیأتی متشکل از مقامات بانکی و فعالان تجاری و با هدف وصول مطالبات ارزی ایران که عمدتا ناشی از صادرات برق و گاز بوده است، به عراق سفر کرد. این پنجمین سفر عبدالناصر همتی به عراق از آغاز مسؤولیت وی در بانک مرکزی است. وی نخستین‌بار بهمن‌ماه ۹۷ عازم عراق شده بود که حاصل آن طبق اعلام مقامات و رسانه‌ها، امضای توافقنامه سازوکار پرداخت مالی میان ۲ کشور در ۱۶ بهمن ۹۷ بود.

او بعد از آن ۲ بار نیز به عراق سفر کرد. همتی برای بار چهارم ۲۸ خردادماه سال جاری با هدف یافتن راهی برای نقل و انتقالات بانکی راهی عراق شد. رئیس کل بانک مرکزی پس از جلسه با مقامات عراقی در سفر خردادماه خود به این کشور اعلام کرد: در سفرهای قبلی به توافقات خوبی دست یافتیم. همتی همچنین اظهار داشت: بر اساس تفاهم‌های گذشته میان هر ۲ کشور پیش‌بینی شده بود از منابعی که در کشور عراق داریم برای خرید کالاهای غیرتحریمی و اساسی استفاده کنیم. طی این سفر نیز به تفاهم‌های خوبی دست یافتیم. همچنین علی محسن اسماعیل العلاق، رئیس بانک مرکزی عراق با اشاره به تفاهمنامه‌ای که سال گذشته بین ۲ بانک مرکزی امضا شد، گفت: این تفاهمنامه روابط بانکی و مالی ۲ کشور و نحوه استفاده از منابع بانک مرکزی ایران را به طور شفاف مشخص کرده است و امروز توافق کردیم بر همان اساس اقدامات لازم را انجام بدهیم.

اما تکرار ۵ باره سفر همتی به عراق نشان می‌دهد توافقات اعلام‌شده پیشین هنوز به مرحله اجرایی نرسیده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد کارشکنی‌های آمریکا در این مسیر، مهم‌ترین مانع اجرایی شدن توافقات پیشین بوده است. آمریکا با آگاهی از جایگاه حیاتی عراق در جنگ اقتصادی خود با ایران، تمام تلاش خود را برای به حداقل رساندن روابط میان ۲ کشور همسایه به کار برده است. اهمیت عراق برای ایران در میدان جنگ اقتصادی آمریکا علیه ایران از چند منظر قابل بررسی است.

ظرفیت بالای عراق برای نقل و انتقالات ارزی ایران
یکی از مهم‌ترین وجوه تمایز عراق با سایر همسایه‌های ایران در صحنه جنگ اقتصادی ایران و آمریکا، ظرفیت بالای عراق برای تبدیل شدن به شاهراه انتقال ارز کشور است. توسعه اندک نظام بانکی رسمی در عراق و گردش حجم عظیمی از ارز در شبکه غیررسمی صرافی‌های عراق، همسایه غربی ایران را به بهترین گزینه برای دور زدن تحریم بانکی از طریق استفاده از شبکه صرافی‌های عراق تبدیل می‌کند. تجربه دولت دهم در استفاده از کانال‌های غیررسمی انتقال ارز، اکنون می‌تواند راهگشای مسؤولان برای دستیابی به درآمدهای ارزی قفل شده باشد. در همین راستا اخیرا رئیس کل بانک مرکزی در دولت دهم هم به همین موضوع اشاره کرد. محمود بهمنی با اشاره به تجربیات موفق کشور در دور زدن تحریم‌های دور قبل گفت: مبادلات پولی ایران تنها از طریق سیستم بانکی صورت نمی‌گیرد و سایر سیستم‌های موازی نیز قابل استفاده است؛ به نحوی که بدون اینکه بخواهیم ارتباطات رسمی با بانک‌های دنیا برقرار کنیم، می‌توانیم از این راهکارها بهره ‌بگیریم. وی با اشاره به ظرفیت صرافی‌ها برای انتقال ارز به کشور گفت: اکنون وقت تکیه به شبکه مویرگی صرافی‌های کشور است تا با مراقبت و نظارت بانک مرکزی بتوان مایحتاج کشور را برآورده کرد.

ارزش زیاد واردات عراق و نیاز به بازسازی
امتیاز دیگر عراق برای ایران در شرایط جنگ اقتصادی با آمریکا، نیاز شدید این کشور به واردات گسترده برای بازسازی ویرانی‌های جنگ است. عراق طی ۲ دهه گذشته شاهد ۲ هجوم نظامی به خود بود. ابتدا آمریکا به بهانه کنترل تسلیحات کشتار جمعی عراق را اشغال کرد که نتیجه آن ویرانی گسترده این کشور بود. پس از آن هم این کشور با هجوم نیروهای تکفیری داعش مواجه شد که بر اثر آن بسیاری از زیرساخت‌های این کشور نابود یا دچار آسیب جدی شد. از همین رو عراق اکنون به عنوان یک کشور جنگ‌زده، نیاز مبرمی به واردات کالا و خدمات برای بازسازی زیرساخت‌ها و تامین مایحتاج خود دارد. نیاز عراق به واردات گسترده، فرصتی بی‌نظیر به ایران برای بیشینه کردن صادرات و کسب منابع ارزی بیشتر داده است. با توجه به درآمد ارزی هنگفت عراق از محل صادرات نفت خام، دولت این کشور محدودیت چندانی برای تامین ارز واردات نخواهد داشت. روند رو به رشد صادرات ایران به عراق در سال‌های اخیر به وضوح ظرفیت این کشور برای تبدیل شدن به یکی از مهم‌ترین بازارهای مصرف کالاهای ایرانی و یکی از اصلی‌ترین منابع درآمد ارزی کشور را تایید می‌کند.

 قابلیت عراق در همکاری برای دور زدن تحریم فروش نفت
یکی دیگر از امتیازات عراق برای ایران در میانه جنگ اقتصادی، امکان استفاده از ظرفیت این کشور برای دور زدن تحریم فروش نفت است. ایران می‌تواند از حجم بالای فروش نفت عراق به عنوان پوششی برای فروش نفت خام خود استفاده کند. از میان تمام همسایگان ایران، عراق بهترین گزینه برای دور زدن تحریم نفت است. هر چند در ماه‌های اخیر و به دلیل شیوع ویروس کرونا، حجم صادرات نفت خام عراق مطابق توافق اوپک پلاس با کاهش اجباری مواجه شده است اما در صورت هر گونه گشایش در مبارزه با کرونا، محدودیت‌های اعمال‌شده برای تولید برداشته شده و نقش عراق برای مبادله نفت ایران بیش از گذشته پررنگ می‌شود.

بانک مرکزی اراده لازم را برای آزاد کردن منابع ارزی کشور ندارد
کارشناس مسائل عراق درباره مشکلات عدم بازگشت ارزهای صادراتی از کشور عراق به «وطن امروز» گفت: مشکلاتی که در روابط مالی ایران و عراق پیش آمده به دلیل عدم تسویه مطالبات ایران ناشی از صادرات برق و گاز به این کشور است، زیرا تجارت کالایی ایران و عراق توسط بخش خصوصی انجام می‌شود و بیش از ۹۵ درصد این تجارت خارج از سیستم بانکی اتفاق می‌افتد که هیچ مشکلی برای بازگشت ارز وجود ندارد. مهدی ازرقی با اشاره به نحوه دریافت ارز حاصل از صادرات ایران به عراق بیان کرد: ایران از سال ۸۶ صادرات برق و گاز خود را به عراق شروع کرد و همواره مطالبات خود را به صورت نقدی و خارج از سیستم بانکی دریافت می‌کرد. کارشناس مسائل عراق تصریح کرد: ارزش این صادرات سالانه بین ۵/۳ تا ۴ میلیارد دلار است اما مشکل از جایی شروع شد که تصمیم گرفتیم به جای استفاده از مسیرهای نقدی و غیررسمی، سراغ سیستم بانکی برویم؛ رفته‌رفته با استفاده از این راهکار بدهی کشور عراق به کشورمان افزایش یافت و هم‌اکنون به بیش از ۵ میلیارد دلار رسیده است.

وی افزود: ولی‌الله سیف، رئیس سابق بانک مرکزی نخستین کسی بود که بازگشت مطالبات ایران را از طریق سیستم بانکی خواستار شد و مذاکراتی بین ۲ طرف شکل گرفت که به نتیجه نرسید. در ادامه این مذاکرات عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی بهمن‌ ۹۷ برای نخستین‌بار به عراق سفر کرد. از اواخر سال ۹۷ تا اوایل سال ۹۸، وی ۲ بار به عراق سفر کرد و آقای عبدالمهدی، نخست‌وزیر وقت عراق هم به ایران آمد. وی ادامه داد: این مذاکرات تا اردیبهشت‌ ۹۸ ادامه یافت و پس از آن توافقی میان ۲ کشور حاصل شد. مبنای این توافق هم دریافت مطالبات ایران از طریق حساب بانک مرکزی ایران در بانک تجارت عراق بود. بعد از اینکه این توافق به صورت رسمی بین ۲ کشور برقرار و ترامپ هم از برجام خارج شد، دیگر نتوانستیم ارزهای ناشی از صادرات برق و گازمان را به کشور بازگردانیم. البته در مقاطعی شهید قاسم سلیمانی ارزهای مورد نیاز کشور را به صورت نقدی به کشور وارد می‌کردند.

در سفر اخیر وزیر نیرو به عراق هم ایشان اعلام کرد ۴۰۰ میلیون یورو به صورت نقدی دریافت کرده و به کشور آورده است که البته این رقم در مقابل کل رقم مطالبات قابل توجه نیست. ازرقی افزود: در مذاکرات بین همتی و مسؤولان کشور عراق قرار شد در ابتدا ایران به منابع ارزی خودش هر طور که می‌خواهد دسترسی داشته باشد اما پس از مدتی این قرار تغییر کرد و توافق اینچنین شد که ایران تنها ‌بتواند با ارزهای صادراتی خود، کالای اساسی و دارو وارد کند. همچنین وظیفه این خریدها هم بر عهده شرکت‌های عراقی باشد که متاسفانه هنوز این موضوع اجرایی نشده است یعنی طرف عراقی همین موضوع را هم قبول ندارد. وی درباره دستاوردهای احتمالی سفر رئیس کل بانک مرکزی به کشور عراق نیز گفت: از آنجا که آقای کاظمی ماه گذشته رؤسای بانک مرکزی و بانک تجارت عراق را تغییر داده است، سفر اخیر رئیس کل بانک مرکزی به عراق با این نگاه بوده است که توافق قبلی را با افراد جدید به نتیجه برساند.

این در حالی است که به دلیل سیطره آمریکا بر ساختار مالی عراق و همراهی سیستم بانکی این کشور با وزارت خزانه‌داری آمریکا، نمی‌توان دستاوردی برای این دیدار متصور بود. آمریکا برنامه‌ریزی خود برای سیطره بر نظام بانکی عراق را از سال ۲۰۰۳ شروع کرده است. ازرقی افزود: سیطره آمریکا بر سیستم بانکی عراق از نظارت بر فروش نفت به دلیل انتقال منابع آن به بانک فدرال رزرو شروع می‌شود و تا حسابرسی بانک تجارت این کشور توسط شرکت جی‌پی مورگان آمریکا ادامه پیدا می‌کند. این خیلی خوشبینانه است ما فکر کنیم با تغییر چند فرد در سیستم بانکی عراق، روزنه‌ای برای بازگشت ارزهای کشورمان باز شده است.

کارشناس مسائل عراق درباره موانع و راهکارهای آزاد کردن منابع ارزی کشورمان در عراق گفت: بانک مرکزی اراده لازم برای آزاد کردن این منابع را ندارد. برای بازگشت این مطالبات باید طراحی جدیدی شود و کشور ما از ابزارهای اقتصادی و مناسبات سیاسی خود برای آزاد کردن این منابع استفاده کند. در قدم اول باید توافق شکل گرفته بین ۲ کشور لغو شود، زیرا وقتی در شرایط تحریمی مبادلات‌مان را شفاف کنیم، عملا دسترسی‌مان به منابع ارزی را قطع می‌کنیم. وی در پاسخ به سوالی مبنی بر تاثیر پذیرش FATF در آزاد شدن منابع مالی خارجی ایران بیان کرد: وقتی قرار است پاسخی برای تاثیر FATF بر آینده مبادلات مالی و بازگشت منابع بلوکه‌شده پیدا کنیم، باید این پاسخ را در سوابق گذشته جست‌وجو کنیم.

ما در گذشته و قبل این توافق و خروج آمریکا از برجام، مطالبات‌مان را دریافت می‌کردیم اما با این توافق دست خودمان را زیر ساطور آمریکا قرار داده‌ایم و این هیچ ربطی به FATF ندارد. همچنین هیچ‌ کدام از طرف‌های ایرانی و عراقی درباره FATF صحبتی نکردند و اینطور نیست آن را به عنوان یک مانع ببینند.  

دیپلماسی اقتصادی دولت ناتوان است
تحلیلگر تحریم درباره دلایل سفر اخیر رئیس کل بانک مرکزی به عراق به «وطن امروز» گفت: سفر اخیر رئیس کل بانک مرکزی به کشور عراق برای آزادسازی منابع ارزی بلوکه ما در این کشور و پیگیری توافق مالی‌ای است که بهار ۹۸ بین ۲ کشور امضا شد. بر اساس این توافق، عملا ۲ کشور اختیار تبادلات مالی‌شان را به وزارت خزانه‌داری آمریکا سپرده‌اند. با وجود اینکه میلیاردها دلار از مطالبات ایران در کانال مالی است که برای صادرات انرژی به عراق ایجاد شده اما به خاطر کنترل و تسلطی که آمریکایی‌ها بر این کانال دارند، عملا ما نمی‌توانیم از این پول‌ها استفاده کنیم.

حسین حاجیلو ادامه داد: یکی از دلایل افزایش قیمت دلار هم عدم بازگشت همین ارزها به کشور است. دولت برای اینکه بتواند در بازار ارز ثبات ایجاد کند، به منابع ارزی خود در عراق نیاز دارد و مهم‌ترین بخش آن هم منابع موجود در کانال مالی بین ۲ کشور است.

حاجیلو افزود: این توافق باید به صورت جدی از سمت کشور ما مورد بازبینی قرار گیرد تا این کانال مالی از سلطه و نظارت آمریکایی‌ها خارج شود. پس از آن است که ما می‌توانیم اختیار استفاده از پول‌های‌مان را داشته باشیم.

وی با اشاره به شرایط متمایز عراق در مبادلات تجاری با کشور ما خاطرنشان کرد: عراق در مقایسه با کشورهای اروپایی یا چین و کره، از لحاظ اقتصادی پایین دست ما حساب می‌شود و از لحاظ اقتصادی به ما وابسته است. همچنین این کشور بخش زیادی از انرژی خود را به صورت برق و گاز از ایران وارد می‌کند و در حوزه انرژی هم به کشور ما وابسته است و نمی‌تواند این وابستگی را در کوتاه‌مدت و میان‌مدت از طرق دیگری جایگزین کند، لذا ما دست برتر را در مذاکرات داریم. متاسفانه دیپلماسی اقتصادی دولت آنقدر ناتوان است که حتی با کشور عراق هم در حوزه اقتصادی به مشکل خورده‌ایم و نتوانسته‌ایم از مزیت‌ها و نقاط قوت‌مان در حل مشکلات مالی بین ۲ کشور استفاده کنیم.

حاجیلو خاطرنشان کرد: اکنون کشور برای نقل و انتقالات مالی باید بر روش‌های مویرگی تسویه مالی (مانند صرافی‌ها و...) متمرکز شود و در تعاملات خارجی خود از روش‌های شاهرگی به روش‌های مویرگی حرکت کند؛ البته این کار باید با کنترل و نظارت حاکمیت باشد؛ این در حالی است که آمریکا هم با اشراف بر این موضوع، تلاش دارد ایران را تحت فشار پذیرش FATF قرار دهد تا همین منافذ تنفسی کشور را هم ببندد.

حاجیلو ضمن تشریح تاثیر FATF بر مبادلات تجاری کشور با سایر کشورها گفت: هیچ نسبتی میان عدم بازگشت منابع ارزی خارجی به کشور و عدم پذیرش FATF وجود ندارد و این عدم بازگشت به دلیل تحریم‌های آمریکاست. من از کسانی که می‌گویند بلوکه شدن این منابع به خاطر عدم پذیرش شرایط FATF است یک سوال می‌پرسم و آن سوال هم این است که اگر ما همین امروز شرایط FATF را بپذیریم و آنها هم اعلام کنند دیگر مشکلی با ایران ندارند و وضعیت ایران کاملا سفید است، آیا بانک‌های بین‌المللی و شرکت‌های بزرگ چشم‌شان را روی تحریم‌های آمریکا می‌بندند و با ایران همکاری می‌کنند؟ قطعا جواب این سوال خیر است. ما اگر تمام استانداردهای FATF را هم اجرا کنیم و از لیست‌شان خارج شویم، باز هم به خاطر تحریم‌های آمریکا، بانک‌ها و شرکت‌های بزرگ دنیا با ما همکاری نمی‌کنند.

وی افزود: ما باید برای بازگرداندن این منابع با هر یک از این کشورها متناسب با شرایط میان ۲ کشور اقدام کنیم. نقاط قوت ما در این کشورها و میزان وابستگی آنها به آمریکا متفاوت است، لذا نمی‌توان برای تمام این کشورها یک نسخه یکسان پیچید.

کارشناس تحریم در انتها تاکید کرد: به هر حال تحریم اگر چه بخشی از دسترسی‌های ارزی بانک مرکزی و کشور را دچار ضربه کرده است اما باید از مسیرهای متنوع با آن مقابله کرد و راهکارهای عملیاتی آن نیز وجود دارد.