آبشار گشاده‌دستی
سه شنبه ۱۰ دی ۱۳۹۲ ساعت ۰۸:۰۹
کد مطلب: 334454
«آرى، خود را براى سفر)آخرت(آماده کن و پیش از آن که اجلت فرارسد، توشه ی خود را به دست آور و بدان که تو دنیا را مىجویى، و مرگ تو را. و همّ و غم و هزینه ی روزى را که نرسیده، بر امروز که در آنى، بار مکن. و بدان که از مال، بیش از قوت و نیاز خود به دست نمىآورى مگر که در آن، نگهبان براى دیگرانى. و نیز بدان که در حلال دنیا، حساب و در حرام آن، عقاب و شبههناک آن، عتاب است.
پس دنیا را هم چون مردار بشمار، به اندازه کفایت خود از آن بردار که اگر حلال باشد، در دنیا زهد ورزیدهاى و اگر حرام باشد، در آن گناهى نیست؛ زیرا – هم چون بهرهبردارى اضطرارى از مردار- به اندازه ی ضرورت، برداشتهاى و اگر شبههناک باشد، عتاب آن اندک است. و براى دنیاى خود آن-چنان قوى و با تدبیر و با استحکام کار کن که گویى تا ابد زنده مى مانى، و براى آخرت خود آن چنان خالصانه و دقیق و با مراقبه کار کن که گویى فردا مىمیرى.۱
در این دنیا، افرادى هستند که بهشت و نعمتهاى آن، و دوزخ و آتش سوزان آن را مى بینند. بىخبران، آنان را بیمار پندارند در حالى که بیمار نیستند، یا دیوانه انگارند در حالى که آنان را رخداد بزرگ دل شان، که معرفت و خوف و هیبت خدا باشد، آن گونه کرده است. باور ایشان این است که هیچ نیازى ماندگار در دنیا نداریم، و براى دنیا آفریده نشدهایم و به تلاش بیش از اندازه براى آن مأمور نیستیم. دینباوران اموال خود را در راه خدا انفاق کردهاند، و خون و جان خویش را به خدا بخشیده اند و بدین وسیله خشنودى آفریدگار را خریده اند. دانستند که خدا مال و جان آنان را در برابر بهشت خریدار است، پس با او معامله کردند و از تجارت خود سود بردند و خوشبختى بزرگ به دست آوردند و رستگار و کامیاب شدند.
پس اى مردم! - خدا شما را رحمت کند- از اینان پیروى کنید که خداى متعال، پیامبر و پدران او، ابراهیم و اسماعیل و فرزندان شان را ستود و فرمود: «فَبِهُداهُمُ اقْتَدِه؛ پس تنها از راه هدایت آنان پیروى کن»، و بدانید اى بندگان خدا، که شما به اقتدا و پیروى ایشان مکلفّید. پس کوشش و تلاش کنید.۲
و فرمود: «بندگان خدا! از خدا بترسید و پیش از فرارسیدن پیرى، در طلب کمال بکوشید، و پیش از کیفرهاى پاره پارهکن و مرگِ ویرانگرِ لذّتها، به عمل نیک بشتابید که نعمتهاى دنیا پایدار و گرفتارىهایش امانبخش نیست. و از بدى هایش نتوان سپر گرفت، غرورى فریبنده و تکیهگاهى خمیده است. پس اى بندگان خدا! از این عبرتها پند گیرید، و از آثار پیشینیان عبرت گیرید و با نعمتهاى خداوندى، خود را از گناهان بازدارید، و از اندرزها سود برید، که خدا پناه و یاورى کافى است. و قرآن، حجّت و طرف محاسبهاى تمام است و بهشت براى ثواب و دوزخ براى کیفر و پایانى غمانگیز بس است.۳
اى مردم! این سرا، خانه ی آزمون است و هر چه در آن است، نابود خواهد شد. پروردگار ما از این موضوع خبر داده است تا آگاه شویم و به ما هشدار داده است تا از گناهان دورى کنیم؛ تا پس از آن هشدار بهانهاى نباشد؛ پس، از آن چه نابودشدنى است دورى کنید و به آن چه ماندنى است گرایش یابید و از آفریدگار آشکارا و نهان بهراسید.۴
بندگان خدا! بدانید که خدا شما را بیهوده نیافرید، و خود سر رها نکرد، اجلهاى شما را نوشت. و روزى ها را میان شما تقسیم کرد تا هر خردمندى منزلت خود را بشناسد و بداند که آن چه برایش مقدّر است، به آن مى رسد و آن چه برایش مقدّر نیست، نمىرسد. خداوند رزق و روزى دنیاى شما را به عهده گرفت، و شما را براى عبادت خود فراغت داد، و شما را بر سپاس خود ترغیب کرد، و یاد خود را بر شما واجب کرد، و به تقوا سفارش نمود، و آن را نهایت خشنودى خود قرار داد که، «تقوا» درِ هر توبه، و سرآمد هر حکمت، و شرف هر کارى است، و به سبب تقوا، پارسایان، رستگار شدند.
خداوند متعال فرمود: «به راستى که پارسایان را، رستگارى است»،۵ و فرمود: «آنان که پروا پیشه کنند و به کار شایسته پردازند نه بیمى بر آنان هست و نه اندوهى خواهند داشت.»۶ پس اى بندگان خدا! از خدا پروا کنید، و بدانید هر که از خدا پروا کند، خدا راهى براى بیرون شدن از فتنهها به رویش بگشاید، و در کارش، درستى بخشد، و هدایتش را فراهم کند، و حجت و دستاویزش را پیروز سازد، و روسفیدش کند، و خواستهاش را عطا کند، و با افرادى که خدا نعمت به آنان داده است، یعنى پیامبران و راستىپیشگان و گواهان و شایستگان همنشین سازد ، و اینان چه خوش رفیقانىاند.»۷
کسى از امام حسن(ع) خواست که اندرزش دهد. فرمود: «مبادا مرا بستایى که من از تو به خود داناترم؛ یا مرا تکذیب کنى که تکذیب شده، رأیى ندارد؛ یا نزد من از کسى غیبت کنى. او عرض کرد: «آیا بروم؟» فرمود: «آرى، اگر خواهى برو.»۸
گاه که از پندناپذیرى مردم دل گیر مىشد، خطاب به آنان مىگفت: «میان شما و تأثیر اندرز، پرده خودخواهى آویخته است.»۹
اندرز مى داد:
« هر کس دنیا را دوست بدارد، ترس آخرت از دلش بیرون مىرود؛ و هر کس حرص دنیایش فزونى یابد، جز دورى از آن نیفزاید و بغض او از خدا، بیفزاید. و حریص تلاش گر در جمع ثروت و ریاست، و زاهد قانع، هر دو، خوراکِ روزى خود را بىکم و کاست به دست مىآورند؛ پس چرا پى در پى در آتش افتادن؟! و همه ی خیر، در یک ساعت صبر کردن در برابر گناه است که آسایش بى پایان و خوشبختى فراوان را موجب مى شود. و جویندگان دو گروهند: گروهى که دنیا را مى جویند تا چون به آن رسند، نابود شوند، و گروهى که آخرت را مى جویند تا چون به آن رسند، نجات یافته و رستگار باشند.
و اى رادمرد! بدان که اگر به رستگارى آخرت دست یابى، از دست رفتهها و سختىهاى دنیا زیانت نرساند، و اگر از آن محروم مانى، داشته هاى دنیا سودت نبخشد.۱۰
متّقى هندى دانشمند نامور اهل سنت مىگوید: حضرت فرمود:
«هرکس دنیا خواه باشد، دنیا او را به هراس افکند، و هر کس به آن بىرغبت باشد، باک ندارد که چه کسى آن را بخورد. دوست دارِ دنیا، بنده ی کسى است که دنیا را مالک است. کمترین چیز در دنیا، آدمى را کفایت مىکند ولى همه ی دنیا بى نیازى نمى آورد. و هر کس دو روزش در دنیا، برابر باشد، فریب خورده است و هر کس امروزش بهتر از فردایش باشد، زیان دیده است. و هر کس کمبودهاى خود را نجوید، در کاستى قرار دارد و هر کس در کاستى باشد، مرگ براى او بهتر است.۱۱
بردبارى (حلم)
بردبارى را «زینت» آدمى مىخواند ۱۲و نوشتهاند: «حسن، سرورى بردبار، متین و گشادهدست بود.»۱۳
روزى مروان وى را ناسزا گفت. چون خاموش شد، امام فرمود: من اثر گناه تو را پاک نمىکنم؛ اما دیدار من و تو نزد آفریدگار باشد که اگر راست گفتى، خدا پاداش راستى ات را دهد، و اگر دروغ گفتى، پروردگار سزاى دروغت را دهد؛ و خداوند کیفر دهندهتر از من است.۱۴
ابنابى الحدید - دانشمند بزرگ اهل سنت- مىگوید: «از بزرگ ترین ویژگىهاى امام حسن(ع) که بدان شهره بود، بردبارى وى است؛ تا بدان جا که به «بردبار خاندان» نامور شد.۱۵
هنگامى که چشم از جهان فروبست، مروان نه تنها در تشییع جنازهاش شرکت کرد، بلکه مى گریست. این رفتار متناقض و شگفت آور او باعث شد تا امام حسین(ع) زبان به انتقاد از وى بگشاید و بگوید: زمانى که برادرم زنده بود، همه گونه آزار را بر او روا مىداشتى و اینک براى تشییع آمدهاى و مى گریى؟!»
مروان به یکى از کوههاى مدینه اشاره کرد و گفت: «من هر چه کردم، نسبت به کسى روا داشتم که بردبارى اش از این کوهها بیشتر بود.»۱۶
معاویه نیز درباره حضرت چنین مى اندیشید و بر زبان مى آورْد.۱۷
با شتاختى که از روحیه آدمها داشت، به خوبى مى دانست قضاوت بسیارى از مردم درباره ی دیگران، بازیچه ی نادانى، غرضورزى و... دیگر انگیزه هاى غیر عقلانى است. بنابراین بیش و پیش از آن که از موضعگیرى منفى آنان به خودش و پدرش خشمگین شود، نقاط ضعف عاطفى و جز آن را جست-وجو مى کرد و مرهم را به زخم روح مىنهاد. روزى سواره مىگذشت، مردى شامى -که در محیط فرمان روایى معاویه پرورش یافته بود- او را دید و زبان به دشنام گشود. امام خاموش ماند تا سخن شامى پایان پذیرد.
سپس به سوى او رفت و لبخندزنان گفت: «اى پیرمرد! گمان مىکنم در این شهر غریبى. شاید هم دیدگاهت اشتباه است و یا مرا با دیگرى عوضى گرفتهاى. اگر مى خواهى خرسندت کنیم، شادت مىکنیم. اگر از ما چیز مادى بخواهى، به تو مىدهیم و اگر راهنمایى بخواهى، رهنمونت هستیم... و اگر نیازمندى، بى نیازت مى کنیم. اگر آوارهاى، پناهت مى دهیم. بهتر است اثاثیهات را بردارى و تا رفتن از این شهر مهمان ما باشى، این کار برایت مفیدتر است؛ زیرا ما خانهاى وسیع و گسترده و ثروت بسیارى داریم.»
مرد چون این سخن بزرگوارانه را شنید گریست و سپس گفت: «گواهى مىدهم که تو خلیفه ی خداوند بر زمینى. خداوند بهتر از مردم مىداند رسالتش را بر دوش چه کسى نهد. خودت و پدرت تاکنون منفورترین مردمان بودید و اینک تو محبوبترینى. سپس تا هنگام رفتن از شهر در خانه حضرت رحل اقامت افکند و از شیفتگان وى شد.۱۸
امام، آگاهترین فرد به زخمههاى روح آدمى و زوایاى ناشناخته ی این موجود ناشناخته است. او مى داند انسان، گاه دهها سال نیّت واقعى خود در برابر شخص یا پدیدهاى پنهان مى کند تا در فرصت مناسب، زهر خود را بریزد.
از این روى به افراد هشدار مىداد: «دیدگاه کسى، جز هنگام خشم شناخته نشود!» ۱۹زیرا انسانها در شرایط عادى، نه حسودند، نه تنگ چشماند، نه کینه ی خود را ابراز مىکنند و نه...؛ اما فراز و نشیب زندگى و موفقیتها و شکستهاى دیگران، باعث مىشود تا فرد آن چه را که سالها پنهان کرده است، ناگهان آشکار کند و به گفته ی مردم کوچه و بازار: «حرف دلش را بزند.»
روزى برابر خانهاش در کوفه نشسته بود. عربى بیاباننشین آمد و وى، پدر و مادرش را ناسزا گفت. امام برخاست و پرسید: «تشنهاى تا سیرابت و گرسنهاى تا سیرت کنیم؟ تو را چه شده است که چنین غیر منطقى و احساساتى بىدلیل متهم مىکنى و دشنام مى دهى؟!»
اما عرب دستبردار نبود و هم چنان بارانى از ناسزا از زبانش جارى بود. امام به خدمت کارش فرمان داد تا کیسه ی درهمهاى نقره را بیاورَد. آن را به مردِ فقیرِ بیابان گرد داد و فرمود: «ببخش که بیشتر از این نداشتم؛ اگر داشتم حتماً به تو مىدادم.»
مرد با شنیدن این سخنان صدایش را بلند کرد تا همگان بشنوند و گفت: «گواهى مى دهم تو نوه ی پیامبرى. من آمده بودم تا بردبارى تو را امتحان کنم!»۲۰
بزرگوارى
نیکوکارى بدون چشمداشت، بخشش پیش از درخواست و اطعام کردن در قحط سالى۲۱ را از بزرگ وارى مىشمرد و مىفرمود: بیشترین و بهترین کارى که فرد بزرگوار مى تواند انجام دهد، آن است که اگر براى خطاکار دشوار است پوزش بخواهد، او را بى پوزش خواستن ببخشد.۲۲
پارسایى
هماره از «نفْس» خویش مراقبت مىکرد تا «نفَس»اش رحمانى باشد. روزى از او پرسیدند: «اى فرزند رسول خدا! چگونه صبح کردى؟» فرمود: «صبح کردم در حالى که پروردگارى بالاى سر و آتشى پیش رو دارم، و مرگ مرا مى جوید، در حالى که خداوند دیده به من دوخته است، و من در گرو عمل خویشم که آن چه دوست دارم، در اعمال خود نمى یابم و آن چه از ناپسندى ها را دوست ندارم، از خود نمىرانم، و کارها در اختیار دیگرى است، اگر خواهد عذاب کند و اگر خواهد بگذرد. پس چه کسى نیازمندتر از من است؟۲۳
تاریخدانان، او را پرستش گرترین پرستش گر و بىاعتناترین شخص به دنیا در روزگارش برشمردند.۲۴
نه تنها خود پارسا بود، بلکه با بیان الگوهایى، مردمان را به پارسایى فرا مى خوانْد. روزى در سخنرانى به مردمان گفت: «هان اى مردم! من از برادرى به شما خبر مىدهم که در دیده ی من، بزرگ ترینِ مردم بود؛ و بالاترین خصلتى که او را در نظرم بزرگ کرده بود، کوچکى و ناچیزى دنیا در دیده او بود؛ از فرمان روایى شکم خود رهیده بود؛ از این رو، چیزى را که نداشت، هوس نمى کرد و چون داشت، زیادهروى نمى کرد؛ از فرمان روایى شهوت جنسى خود رهیده بود؛ از این رو، عقل و اندیشه او از راه حق، منحرفش نمى کرد؛
از فرمان روایى نادانى و ندانم کارى نیز رهیده بود؛ از این رو، جز به امورى که سودآورى خداپسندانه آن اطمینانآور بود، دست نمى گشود؛ هوسهاى پى در پى نمى کرد، و خشمگین نمىشد؛ و از بر آوردن نیاز مردمان، به ستوه نمىآمد؛ بیشتر روز و شبش خاموش بود؛ و چون سخن مىگفت، در حقگویی سرآمد گویندگان بود؛ وارد جدال و ستیزه نمی شد؛ و در دعوایى شرکت نمى کرد؛ و دعواى خود را بیهوده به میان مردم نمىبُرد و براى خود دلیلى نمىآورد تا قاضى را بیابد که داورى کند و دعوا فیصله یابد؛ و از برادران ایمانى خود غافل نبود؛ و در میان آنان، براى خود امتیازى قائل نبود؛ در بدن، ضعیف، و از فرط تواضع ناتوان مى نمود، و چون هنگامه نبرد مى رسید، شیر حملهور بود؛
هیچ کس را به خطایى که عذر از آن ممکن بود، سرزنش نمى کرد، صبر مىکرد تا عذرخواهى آن را ببیند؛ هر چه مىگفت، خود انجام مىداد؛ و آن چه را که به خاطر مصالحی نمى گفت، نیز عمل مىکرد؛ چون دو کار برایش جلوه مى کرد که نمىدانست کدام یک بهتر است، با آن که به هواى نفسش نزدیکتر بود، مخالفت مىکرد؛
از درد خود جز نزد کسى که امید بهبودى از او داشت، شکْوه نمىکرد؛ و جز با کسى که امید خیرخواهى از او داشت، مشورت نمىکرد؛ خستگى و دل تنگى و نارضایى و ناراحتى و شکْوه و گلایه از خود بروز نمى داد؛ و پُرخواهش و هوسران نبود؛ و انتقام نمىگرفت؛ و از دشمن نیز غافل نبود. پس بر شما باد که همه ی این اخلاق کریمه را پیدا کنید، اگر بتوانید؛ و اگر همه را نتوانید، پیدا کردن اندک آن از رها کردن همه، بهتر است.۲۵
ابن صباغ مالکى - دانشمند بزرگ اهل سنت - مى گوید: حسن، بى اعتناترین فرد به دنیا و لذتهاى نارواى آن بود؛ زیرا فریب و آفت آن را مىشناخت۲۶ و بسیارى از اوقات این شعر را زمزمه مى کرد:
اى لذتجویان دنیا! لذت جاودانه نیست
مغرور شدن به سایهاى که نابود شدنى است، ابلهى است.۲۷
۱. الانوار البهیه /۹۱؛ بحار الانوار ۱۳۸/۴۴؛ نهج السعاده ۲۳۸/۸؛ ترجمه از فرهنگ جامع سخنان امام حسن(ع).
۲. ارشاد القلوب ۷۶/۱.
۳. تحف العقول /۲۳۶؛ جواهر المطالب ۳۰۱/۱؛ ترجمه از فرهنگ جامع سخنان امام حسن(ع).
۴. التوحید /۳۷۸؛ نور البراهین ۳۳۴/۲؛ ترجمه از فرهنگ جامع سخنان امام حسن(ع).
۵. اعلى، آیه ی ۸۷.
۶. همان، اعراف، آیه ی ۳۵.
۷. تحف العقول /۲۳۲؛ شرح احقاق الحق ۵۰۴/۳۳؛ نهج السعاده ۶۲/۷؛ ترجمه از فرهنگ جامع سخنان امام حسن(ع).
۸. بحار الانوار ۱۰۹/۷۵؛ تحف العقول /۲۳۶؛ ترجمه از فرهنگ جامع سخنان امام حسن(ع).
۹. فرهنگ جامع سخنان امام حسن(ع).
۱۰. همان /۵۳۹.
۱۱. همان.
۱۲. الحلم زینه.
فرهنگ جامع سخنان امام حسن(ع).
۱۳. کان الحسن سیداً حلیماً ذا سکینه و وقار و حشمه جواداً.
تاریخ الاسلام ۳۶/۴؛ شرح احقاق الحق ۲۵۱/۱۱.
۱۴. بحار الانوار ۳۵۲/۴۳؛ شرح احقاق الحق ۱۱۹/۱۱.
۱۵. مِن ابرز صفات الامام الحسن التى عرف بها، صفه الحلم؛ حیث اشتهر عنه انّه: «حلیم أهل البیت»
شرح نهج البلاغه ۱۳/۱۶.
۱۶. و اخرج ابنعساکر عن جویریه بن اسماء قال: لمامات الحسن، بکى مروان فى جنازته. فقال الحسین: «اتبکیه و قد کنتَ تجرعه ما تجرعه؟!» فقال: انى کنت افعل ذلک الى احلم مِن هذا. و اشار بیده الى الجبل.
البدایه و النهایه ۴۳/۸؛ تاریخ مدینه دمشق ۲۵۳/۱۳. و در نقل دیگر آمده: انه لیوازن حلمه الجبال. شرح نهج البلاغه ۳۱/۱۶ و ۵۱؛ طبقات، ترجمه الامام الحسن /۹۱.
۱۷. البدایه و النهایه ۴۳/۸؛ تاریخ مدینه دمشق ۲۵۲/۱۳.
۱۸. الانوار البهیه /۸۹؛ بحار الانوار ۳۴۴/۴۳؛ المناقب ۱۸۴/۳.
۱۹. لا یُعرف الرأىُ الّا عند الغضب.
بحار الانوار ۱۱۳/۷۵؛ نزهة الناظر و تنبیه الخاطر /۷۱.
۲۰. شرح احقاق الحق ۵۵۹/۳۳.
۲۱. الکرم: التبرّع بالمعروف و العطاء قبل السؤال و الطعام فى المحل.
۲۲. اوسع ما یکون الکریم بالمغفره إذا ضاقت بالمذنب المغفره.
الدره الباهره /۴؛ الروائع /۱۱۷؛ نزهه الناظر و تنبیه الخاطر /۷۸.
۲۳. و قیل له علیه السلام کیف أصبحت یابن رسول اللّه صلى الله علیه وآله قال: أصبحت ولى ربّ فوقى و النّار امامى، و الموت یطلبنى، و الحساب محدق بى، و أنا مرتهن بعملى لا أجد ما أحبّ، و لا أدفع ما أکره، و الامور بید غیرى فان شاء عذّبنى و إن شاء عفا عنى فأى فقیر أفقر منّى.
الامالى )صدوق( /۷۰۷؛ بحار الانوار ۱۵/۷۳؛ ترجمه از فرهنگ جامع سخنان امام حسن(ع) /۱۵۵ و ۵۵۳.
۲۴. قال المورخون: و کان اعبد الناس فى زمانه و ازهدهم بالدنیا.
الامالى (صدوق) /۲۴۴؛ بحار الانوار ۳۳۱/۴۳؛ عده الداعى /۱۳۹.
۲۵. بحار الانوار ۲۹۴/۶۶؛ مشکاه الانوار ۲۴۰/۱.
۲۶. کان /ابى، الحسن بن على/ من ازهد الناس فى الدنیا و لذّاتها عارفاً بغرورها و آفاتها. ملحقات احقاق الحق ۱۱۳/۱۱.
۲۷. یا اهل لذات دنیا لا بقاء لها ان اغترارا بظل زائل حمق. بحار الانوار ۱۱۳/۴۴.
