شیطان از نگاه امام علی(ع)

امیرمؤمنان(ع) درباره شیطان و شرورش و درباره پیروان شیطان در «نهج ‏البلاغة» مى ‏فرماید:

اتَّخَذُوا الشَّیْطانَ لِأمْرِهِمْ مِلاکاً، وَاتَّخَذَهُمْ لَهُ اشْراکاً، فَباضَ وَفَرَّخَ فى صُدُورِهِمْ، وَدَبَّ وَدَرَجَ فى حُجُورِهِمْ، فَنَظَرَ بِأعْیُنِهِمْ وَنَطَقَ بِألْسِنَتِهِمْ، فَرَکِبَ بِهِمُ الزَّلَلَ، وَزَیَّنَ لَهُمُ الْخَطَلَ، فِعْلَ مَنْ قَدْ شَرِکَهُ الشَّیْطانُ فى سُلْطانِهِ، وَنَطَقَ بِالْباطِلِ عَلى‏ لِسانِهِ‏ «۱».

مردمى هستند که شیطان را تکیه‏ گاه شؤون زندگى خود قرار دادند و شیطان هم آنان را در پلیدى و فریبندگى شرکاى خود نمود، این موجود پلید در درون سینه‏ هاى آنان تخم گذارد و جوجه درآورد حرکت کرد و تدریجاً در آغوش آنان نشست.

آن مطرود ازل و ابد با چشمان آنان مى‏ نگرد و با زبان‏هایشان سخن مى‏ گوید، نتیجه این شد که آنان را مرکبى براى راندن در لغزشگاه‏ها نمود و خطا و انحراف را در دیدگاه آنان بیاراست، در زندگى رفتار کسى را پیش گرفتند که شیطان او را در سلطه خود شریک نموده، باطل را از زبانش بیرون بیاورد.

سلطه شیطان‏

شارح «نهج البلاغة» علامه جعفرى در توضیح این جملات مى ‏گوید «۲»:

درست است که کار شیطان اغوا و فریب دادن اولاد آدم است، ولى فعالیت او از آراستن خطاها و گناهان تجاوز نمى ‏کند.

این موجود پلید هرگز مانند یک عامل جبرى مردم را به بدبختى و سقوط نمى ‏کشاند و چنان که در قرآن مجید آمده است: کار او وعده‏هاى دروغین و آرایش‏هاى بى‏ اساس می ‏باشد.

خداوند رحمان انسان‏ها را به وسیله عقول و وجدان‏ها و پیامبران از اغواها و فریبکارى ‏هاى شیطان برحذر داشته است، سه وسیله مزبور قدرتى بیش از تحریکات شیطان دارا مى ‏باشند که به خوبى مى‏توانند دغل‏کارى ‏هاى شیطان را خنثى نمایند.

بنابراین، این شیطان نیست که دست آدمى را گرفته با اجبار او را برده خود مى ‏سازد، بلکه این خود انسان است که نخست همه وسایل سه گانه را از کار مى ‏اندازد و تحریکات آن‏ها را در درون خود خنثى مى ‏نماید و دست بردگى به سوى شیطان دراز مى ‏کند و سپس آن موجود پلید شریک زندگى او مى ‏گردد، این مطلب در مواردى از قرآن مجید چنین بیان شده است.

[وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ‏] «۳».

و شیطان [در قیامت‏] هنگامى که کار [محاسبه بندگان‏] پایان یافته [به پیروانش‏] مى‏ گوید: یقیناً خدا [نسبت به برپایى قیامت، حساب بندگان، پاداش و عذاب‏] به شما وعده حق داد، و من به شما وعده دادم [که آنچه خدا وعده داده، دروغ است، ولى مى ‏بینید که وعده خدا تحقّق یافت‏] و [من‏] در وعده‏ام نسبت به شما وفا نکردم، مرا بر شما هیچ غلبه و تسلّطى نبود، فقط شما را دعوت کردم [به دعوتى دروغ و بى ‏پایه‏] و شما هم [بدون اندیشه و دقت دعوتم را] پذیرفتید، پس سرزنشم نکنید، بلکه خود را سرزنش کنید، نه من فریادرس شمایم، و نه شما فریادرس من، بى ‏تردید من نسبت به شرک‏ورزى شما که در دنیا درباره من داشتید [که اطاعت از من را هم چون اطاعت خدا قرار دادید] بیزار و منکرم؛ یقیناً براى ستمکاران عذابى دردناک است.

ملاحظه مى ‏شود که شیطان به عنوان یک عامل جبرى، فرزندان آدم را به تباهى نمى ‏کشد، بلکه وعده‏هاى دروغین مى ‏دهد و خطاکارى‏ ها را مى ‏آراید و بس.

بنابراین ملامت کردن شیطان بى ‏مورد خواهد بود، همین مسئله درباره نفس (مدیر غرایز حیوانى) آدمى نیز وجود دارد، به این معنى که آدمى در روز قیامت نمى ‏تواند گناهان و انحرافات خود را به گردن نفس بیندازد و بگوید:

چون خدا به من نفس داده بود، لذا مرتکب گناه شدم؛ زیرا تحریکات و فعالیت‏هاى غرایز حیوانى به مدیریت نفس در برابر نیروهاى عقل و وجدان و فریاد پیامبران عظام قابل توجیه و مهار کردن بوده، هرگز به درجه عامل جبرى نمى ‏رسد.

در این که شیطان را سلطه و زورى نسبت به آدمیان نیست، باز در قرآن مجید مى ‏خوانیم:

[وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً* إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفى‏ بِرَبِّکَ وَکِیلًا] «۴».

از آنان هر که را توانستى با آوازت [به سوى باطل‏] برانگیز، و [براى راندنشان به سوى طغیان و گناه‏] با سواره‏ها و پیاده‏ هایت بر آنان بانگ زن، و با آنان [از راه سوق دادنشان به حرام‏] در اموال و [از طریق وسوسه کردنشان به زنا] در اولاد شریک شو، و به آنان وعده [دروغ‏] بده [که از قیامت، حسابرسى، بهشت و دوزخ خبرى نیست‏] و شیطان آنان را جز از روى باطل‏ و دروغ وعده نمى ‏دهد.* [ولى آگاه باش که‏] یقیناً تو را بر بندگانم هیچ تسلّطى نیست، و کافى است که پروردگارت نگهبان و کارساز [آنان‏] باشد.

مقصود از شرکت شیطان در اموال و اولاد و سایر شؤون زندگى، شرکت محسوس و عینى نیست که مانند یک پدیده فیزیکى قابل مشاهده باشد، بلکه منظور شریک شدن او در هدف‏گیرى ‏ها و انتخاب وسایل و سایر عوامل محرک انسانى در اندیشه و گفتار و رفتار مى ‏باشد، مانند شرکت نفس که مدیریت غرایز حیوانى را دارد و در شؤون زندگى داخل در هدف‏گیرى‏ ها و انتخاب وسایل و سایر عوامل محرک مى ‏گردد.

سهم آدمى در این شرکت، گاهى به قدرى تقلیل پیدا مى ‏کند که شؤون زندگى آدمى تا حدّ مالکیت انحصارى شیطان و هوا و هوس در مى ‏آید، این حد از تبهکارى در قرآن مجید در آیه زیر گوشزد شده است:

[أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا] «۵».

آیا کسى که هواى [نفسش‏] را معبود خود گرفته دیدى؟ آیا تو مى‏ توانى کارساز ونگهبان او باشى [که او را به میل خود به راه راست هدایت کنى؟].

شیطان این موجود پلید در درون سینه ‏هاى آنان تخم گذارد و جوجه درآورد و حرکت کرد و تدریجاً در آغوش آنان نشست.

آن سینه آدمى که جایگاه دل است و دل آدمى که جایگاه تجلى انوار الهى است و انوار الهى که از خورشید عظمت خداوندى تشعشع مى‏ کند، با پیروى از شیطان مبدل به قفسه و آشیانه دائمى شیطان مى‏ گردد.

معناى قفسه شیطان بودن آن نیست که واقعاً یک موجود فیزیکى در سینه آدمى‏ داخل شده در گوشه‏اى مى‏نشیند و شروع به امر و نهى مى ‏کند، بلکه همان طور که امیرالمؤمنین علیه السلام مى ‏فرماید:

این موجود پلید که نمود فیزیکى ندارد، همه سطوح روانى را اشغال نموده خیالات و توهمات و وسوسه‏ ها و شک و تردیدها را در آن سطوح تولید مى‏ کند و مالک مطلق آن سطوح مى‏ گردد.

کلمه درج اشاره لطیفى به این حقیقت دارد که این تسلّط به تدریج انجام مى ‏گیرد و چنان نیست که وجدان و عقل و فطرت پاک آدمى ناگهان از درون وى محو شوند و شیطان فوراً جاى آن‏ها را بگیرد.

پیروى از شیطان به تدریج، خود انسان را تبدیل به یک شیطان علیه سایر انسان‏ها مى‏ کند چنانچه مى ‏فرمایند:

دیروز انسان‏هایى بودند که مختصات انسانیت در وجود آنان فعالیت مى ‏کرد، راه مى‏رفتند و دست دیگران را هم براى سلوک در مسیر کمال مى‏گرفتند، تدریجاً آن مختصات را از دست دادند، امروز به قهقرا مى ‏روند و سدّ راه رهگذران کمال‏ شده‏اند، اکنون با هر فرد و گروهى که ارتباط برقرار کنند منحرفش خواهند کرد، بنابراین انسان‏هایى بودند که امروز مبدل به شیاطین شده، رهزنى رهروان کمال را پیشه خود ساخته‏اند، این است معناى شیاطین الانس.

وقتى که هدف‏گیرى‏ ها و اندیشه‏هاى آدمى جنبه شیطانى داشته باشد او با داشتن صورت آدمى مبدل به شیطان مى ‏گردد.

اى بسا ابلیس آدم رو که هست‏

پس به هر دستى نباید داد دست‏ «۶»

[وَکَذلِکَ إذا اتاکَ الشَّیْطانُ مُوَسْوِساً لِیُضلَّکَ عَنْ سَبیلِ الْحَقِّ وَیُنْسِیَکَ ذِکْرَ اللّهِ فَاسْتَعِذْ مِنْهُ بِرَبِّکَ وَرَبِّهِ فَإنَّهُ یُؤَیِّد الْحَقَّ عَلَى الْباطِلِ وَیَنْصُرُ الْمَظْلُومَ بِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ: [إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ‏]

امام صادق علیه السلام در دنباله گفتار پر فروغ خود مى ‏فرماید:

چون شیطان به قصد گمراه کردن تو با وسوسه‏ هایش به تو حمله‏ ور شد، خواست تو را از راه حق و ذکر حضرت اللّه باز دارد به خداى خود پناه ببر که حضرت حق باطل را در برابر حق از بین مى‏ برد و مظلوم را در برابر ظالم یارى مى ‏دهد چنانچه در قرآن مجید فرموده:

یقیناً او بر کسانى که ایمان آورده‏اند وهمواره بر پروردگارشان توکل مى ‏کنند، تسلّطى ندارد.